Kla'ak Semanál Edisaun 45 (4 Maiu 2009)

Publish at Scribd or explore others: Magazines & Newspape justice Timor

Haliri

Medalha: Honra ba traidor ho kriminozu sira

Povu oprimidu nia istoria nunka remata ho vitoria luta ba libertasaun nian. Realidade hatudu iha fatin-fatin katak, libertasaun nasional no independensia la haraik buat nebe povu mehi durante funu no terus. Povu Timor-Leste oras ne’e mos enfrenta realidade istorika ida ne’e.

Hafoin hetan tiha rekonhesimentu internasional ba nia independensia, povu maubere tenki obriga-an atu, la’os kontinensia de’it, maibe tenke kondekora nia traidor no kriminozu sira nebe nia identifika durante periodu rezistensia, ho entrega pozisaun politika xave iha governu no medalha honra nasional.

Povu maubere tomak hatene no konhese ema sira nebe hanesan “inimigu politiku” iha tempo rezistensia, maibe oras ne’e sai fali povu maubere nia “patraun” iha tempu independensia. Povu maubere tomak mos hatene katak, ema balun nebe nia identifika hanesan kriminozu iha tempu rezistensia, oras ne’e hetan mos medalha kondekorasaun husi Estado RDTL. Estado nebe nia ezistensia ema sira ne’e kontra mate an.

Publik Timor-Leste hatene katak, medalha kondekorasaun nebe Estado RDTL simboliza nudar Honra boot ba nia asswain sira monu mos iha eislider milisia Aitarak, Eurico Guterres, nia liman. Ba kazu ne’e, emar eisrezistensia sira hato’o ona protestu ba ukun-na’in nasaun ida ne’e atu hola medida politika ruma. Maibe, esplikasaun no deklarasaun politika sira nebe sai husi ukun-na’in sira, inklui Primeiro Ministro Xanana Gusmão nia esplikasaun, fo konfirmasaun no reafirma tan direito Eurico Guterres no nia familia atu hetan medalha kondekorasaun grau 1 ho 2.

Los duni, hanesan Xanana Gusmão hateten iha tempu rezistensia katak, terus no susar nebe povu maubere tenke enfrenta durante funu ba nia ukun rasik an, tanba konsekuensia husi Timor-Leste nia destinu jeografiku. Timor-Leste hela iha nasaun boot rua nia leet. Nasaun boot rua ne’e kontra povu maubere nia hakarak atu ukun rasik an.

Oras ne’e dadaun, povu maubere hahu hetan malisan foun husi nia independensia rasik. Malisan ne’e mosu tanba traisaun no negasaun husi povu maubere nia lider sira rasik. Ukun-na’in sira fo prioridade liu atu kaerliman no hako’ak povu maubere nia “inimigu” no “kriminozu” sira do ke nia asswain sira. Ukun-na’in sira gasta povu maubere nia osan no tempu atu identifika uluk eis-milisia sira nia familia nebe luta hodi hetan kondekorasaun, do ke asswain luta-na’in sira nia familia.

Ukun na’in sira nia hahalok politik nebe diskriminativu hasoru povu maubere nia asswain, la’os de’it nudar insulto politiku ida, maibe mos hamosu konsiensia politika seluk. Konsiensia politika nebe reafirma hanorin sira iha tempu uluk katak, kolonialista la iha kor no rasa. Konsiensia katak periudu rezistensia hanesan periudu identifikasaun ba ita nia traidor, inimigu no kriminozu sira. Independensia hanesan dignifikasaun ba ita nia traidor, inimigu no kriminozu sira. Tidak ada lain lagi!!!! Karik iha seluk, ne’e mesak “pembodohan” politik. Trajedia klasik povu oprimidu! Prontu atu terus no mate ba diak no aat!

Kla'ak Semanál Edisaun 44 (13 Abril 2009)

Publish at Scribd or explore others: Non-fiction corruption cnrt

HALIRI

Borja da Costa nia dadolin, ami nia inspirasaun

Sani Na’in, maun-alin sira, alin-maun sira: “see tilun mai. Ita mesak oan kiak, mesak ema kiak. Mesmesak oan kiak, mesak ema kiak. Tan sa, tan see, tanba see? Tan sa, tan see, tanba see? Tan matan ema taka, tan ema taka dalan, ema deo dalan”. Ho lia-husu ne’e husi ita nia saudozu poeta no jornalista Borja da Costa, mak kla’ak durante semana ne’e hala’o nia servisu. kla’ak sei fiar metin katak “neon atu nakloke, matan atu haree, ita sei haree, ita sei hakarak” nune’e moos jornál ne’e hala’o investigasaun makás hodi hatene see loos mak halo ita hotu kiak (ho informasaun laek), see loos mak taka ita nia matan, see loos mak deo dalan ba dezenvolvimentu iha Timor- Leste.

Semana-semana jornál ne’e hatudu evidénsia katak projetu ne’e dala ruma opsaun ida ne’ebé, tuir peskiza no entrevista kla’ak nian, la dun di’ak ba Timor- Leste. Tan sa, tan see, tanba see? mak Governu sei hakarak la’o ba ohin ho projetu olio pezadu? “Atu sei hakarak ita sei hatene”. Iha semana ne’e Kla’ak hatudu evidénsia balun ne’ebé hatete katak, karik, kompañia ne’ebé manán tender hodi kaer projetu olio pezadu, karik manán ho dokumentu falsu, no evidénsia tan katak kompañia nia osan natoon hodi hala’o obra ne’e no iha artigu seluk moos buka dala no haklaken tuir ukun Timor-Leste nian se se loos mak responsável ba neglijensia ka má administrasaun ka “não kumprimentu da lei”.

“Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governo taka matan ba evidénsia? Hanesan Borja da Costa haklaken ba ita: ba Governu nia “Neon atu nakloke, matan atu haree” Governu tenke ser hakarak. To’o ohin loron, públiku seidauk hetan informasaun loloos kona-ba projetu ne’e. Porezemplu, iha loron 24 Outubru 2008, Governu dehan katak Governu asina kontratu hodi harii sentrál elétriku rua (2), fulan hirak liu no ita rona fali katak afinál atu harii fali tolu (3). “Tan sa, tan see, tanba see?”

To’o ohin loron públiku seidauk hetan informasaun ka kópia kontratu, to’o ohin loron Prezidénsia Repúblika seidauk hetan fotokopia ne’e, Parlamentu Nasionál seidauk hetan kópia ne’e, “Tan sa, tan see, tanba see?” Tan Xanana, tan AMP? ita sei hein hodi haree… Tan kompañia ka Pedro Lay? “Se se, se loos se?”

Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, no impaktu seluk hanesan impaktu ne’ebé Organizasaun Internasionál National Toxic Network Inc. alerta ba ita katak bele mosu iha Timor-Leste tan projetu Governu ne’e, se se loos mak responsabiliza? Kay Rala Xanana Gusmão, Pedro Lay? “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governu taka matan ba evidénsia? Karik Governu deskonfia katak sientista sira husi rai barak no klibur sientista internasionál ne’ebé hakerek relatóriu kona-ba impaktu olia pezadu sira sala hotu, no Governu mesak nia sientista mak loos. Karik Governu hanoin katak Green Peace moos sala, karik komunidade internasionál tomak ne’ebé kritika projetu ne’e sala no Governu Timor-Leste mesak deit mak loos.

Bainhira mak Na’in ulun haraik a’an, hodi simu no rona, bainhira mak sira hahú loke neon, loke tilun, loke matan, no simu katak Na’in ulun la’ós maromak, Na’in ulun sira moos ema, no nune’e, tuir kreda katóliku: ita hotu ema, ita hotu sala na’in. Na’in ulun X, y ka z sira la’ós maromak, sira la’ós perfeitu sira hotu no ita hotu bele sala. Se mak barani simu sala? Di’ak liu simu sala, duke selu sala, tan sei iha sala balun ne’ebé ita labele sala, tan rezultadu sala makás liu no bele kona otas ba otas. Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, ita sei husu se mak halo povu nia kabun la bosu, se mak halo povu nia kosar been la maran? “Se se, se loos se?”

Bainhira ita nia isin natoon hodi servisu, bainhira ita nia rai krekas, ita nia tasi sai no ita nia ikan laek; Bainhira mota maran, bee matan taka, bei’ala hirus tan ai-laran laek, ita, dala ida tan sai atan, atan tan Na’in ulun ohin loron ta’uk hakraik a’an. Uluk, no ohin loron mak kaer ukun sira sei kobarde nafatin. Ohin loron perigu ba rai lulik ne’e, inimigu ba Nasaun ne’e la kaer kilat no la mai husi liur, inimigu ne’e sei buras iha Na’in ulun nia laran, buras bainhira sira hatais fatu, bainhira hanoin katak bele halo hotu, bainhira sai bokur ho kosar been ema seluk nian. Inimigu ne’e arrogánsia, inimigu ne’e hamate umildade no halo katak Na’in ulun sira ta’uk hakraik a’an.

Se se loos mak ita boot? Bainhira ita boot nia karreta la iha, bainhira eskoltu atu halo “tiroriroriro” ho lapu dulas-dulas husi kotuk la iha? Bainhira ema atu loke dalan ba imi la iha? Sá ema mak o? Bainhira demokrasia hasa’e faru podér ne’ebé ohin loron o hatais? Serake o sei iha umildade nafatin atu sai foho, kaer badi no kuda lakeru? Karik rai sei krekas ona tan o nia hahalok, sá ida mak o ema bele halo? Sá ida mak ema ida ho laran krekas bele halo hodi halo isin bokur bokur na nafatin? 

Kla'ak Semanál Edisaun 43 (24 Marsu 2009)

Publish at Scribd or explore others: Politics & Governmen eBooks longuinhos monteiro jose luis oliveira

HALIRI

Dr. Longuinhos Monteiro nia fatin la’ós PNTL

Nomeasaun Dr. Longuinhos Monteiro ba xefia PNTL foin daudauk halo ema barak maka preokupa. Husi polítiku sira iha Parlamento Nacionál, to’o lideransa sosiedade sivíl nian no mós povu baibain, expressa preokupasaun ida hanesan katak Dr. Longuinhos Monteiro la prienxe kritéria importante barak atu kaer kargu ida ne’e. Até husi kotuk, dirijente PNTL nian hanesan sub-inspetór barak maka la simu nomeasaun Dr. Longuinhos Monteiro nian ho razaun oioin. Ita la presiza hakfodak ho reasaun ida ne’e karik ita kompriende no ita iha koñesimentu uitoan kona-ba Dr. Longuinhos Monteiro nia pasadu – profisionál no mós pesoál.

Primeiru, Dr. Longuinhos Monteiro la’ós membru PNTL, nia ema sivíl. Lei ho regulamentu ne’ebé regula rejime promosaun iha PNTL laran la fó fatin ba ema sivíl atu asume kargu ida ne’e. Sé maka bele asume kargu ne’e tenke mai duni husi organizasaun ne’e nia laran, nia tenkesér polísia duni. Se ita haree didi’ak, espíritu lei ne’e razoavel. Iha sistema promosaun ne’ebé di’ak, hanesan lei ne’e nia objetivu, membru polísia hotu-hotu iha oportunidade atu loron ida asume kargu aas liu iha PNTL. Maibé ho nomeasaun Dr. Longuinhos Monteiro nian, governu loke ona presedénsia ida atu taka dalan ba membru PNTL sira seluk ne’ebé iha aspirasaun atu loron ida sa’e husi diviza ba diviza. Membru PNTL ne’ebé maka iha poténsia no mós aspirasaun atu asume kargu ida ne’e sei la realiza sira nia hakarak tanba ikus mai polítiku na’in sira mak sei deside. Ne’e duni ita bele kompriende tansá mak sub-inspetór barak la konkorda ho interferénsia husi polítiku na’in sira hodi hili fali ema sivíl ida atu lidera sira, hodi nune’e taka fali dalan ba sira atu avansa mós sira nia kareira.

Tuir fali mai Dr. Longuinhos Monteiro la prienxe kritéria hanesan sidadaun ne’ebé respeita no hakru’uk ba lei. Bainhira kaer knaar hanesan Prokuradór Jerál, Dr. Longuinhos Monteiro envolve fali iha kazu eskandalozu (moe boot) ida: iha alegasaun sériu katak Dr. Longuinhos Monteiro halo ameasa ba ema no mós uza ninia pozisaun atu obriga ema fó osan ba nia. Kazu ne’e hetan atensaun husi ema barak no mós fó-sai iha mídia massa hanesan TVTL ho mídia sira seluk, nasionál no mós internasionál.

Iha loron ida iha tinan 2003, Dr. Longuinhos Monteiro hamutuk ho ninia maluk na’in haat (inklui Sr. Estaquio Guterres, Sr. Benevides Correia Barros ho membru PNTL na’in rua) bá ameasa Sr. Francisco Lui, alias Akuileong, hodi fó osan ba sira na’in lima. Iha Sr. Francisco Lui nia alegasaun nia dehan katak nia entrega osan 279 juta Rupiah (ekivalente ho besik US$25,000). Sr. Francisco Lui mós kesar kazu ne’e ba polísia i polísia hatama keixa ne’e ba iha Ministério Público (MP). Maibé dokumentu sira ne’ebé relasiona ho kazu ne’e lakon tiha de’it iha MP hanesan mistériu, haktuir Dr. Longuinhos Monteiro, boot MP nian.

Ikus mai kazu ne’e sai mós iha jornál i Dr. Longuinhos Moteiro tenta taka Sr. Francisco Lui nia ibun hodi hatama nia ba tribunál dehan Sr. Francisco Lui halo defamasaun. Maibé Tribunál de Recurso rejeita tiha kazu ne’e dehan Dr. Longuinhos Moteiro laiha razaun atu kesar kazu ne’e nu’udár defamasaun tanba kazu ne’e bazeia ba faktu. Hetok Tribunál de Recurso mós rekoñese katak Dr. Longuinhos Monteiro involve duni iha kazu kriminál.

Iha tan kazu seluk ne’ebé sai sasin ba ninia inkapasidade atu asume kargu ida ne’e. Iha City Café iha malae ida tiru tiha empregada ida ho pistola, maibé ikus mai malae ne’e eskapa tiha prosekusaun. Empregada ne’ebé hetan tiru la hetan justisa. Hafoin iha fali kazu ida kona-ba emprezariu husi rai Xina ne’ebé hatama sasán falsu (hanesan omo Rinso). Emprezáriu ne’e hetan akuzasaun ba ninia hahalok maibé dala ida tan akuzadu ne’e konsege halai tiha husi lei. Iha mós kazu kona-ba feto sira ne’ebé servisu iha prostituisaun. Dr. Longuinhos Monteiro hanesan prokuradór la fó protesaun sufisiente ba vítima sira ne’e i kontra fali konvensaun internasionál kona-ba direitus umanus ne’ebé Timor-Leste adere bá. Ikus liu, durante tempu ne’ebé Dr. Longuinhos Monteiro prezide hanesan PGR, iha kazu rihun resin mak pendente hela iha MP no laiha rezolusaun. Kazu sira ne’e inklui kazu krize 2006 no mós atentadu hasoru Presidente José Ramos-Horta.

Em suma, Dr. Longuinhos Monteiro laiha integridade morál atu defende lei no lia-loos i nia laiha kapasidade atu maneja instituisaun ne’ebé nia kaer. Agora nia mak atu kaer fali PNTL, instituisaun ne’ebé iha autoridade atu haforsa lei no mós prevene violasaun ba lei antes violasaun ne’e mosu. Iha 2003 hanesan prokuradór Dr. Longuinhos Monteiro bá ameasa ema hodi hetan osan. Hanesan Komandante Jerál PNTL nian, saida loos mak Dr. Longuinhos Monteiro sei bele halo tan?

Se Dr. Longuinhos Monteiro ho makalah ida ho kualidade ki’ik hanesan ne’e bele sai Komandante Jerál PNTL nian, sorpreza saida tan mak governu AMP sei hato’o tan mai ita? Dra. Lucia Lobato mak sei prezide iha Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) karik? Ita bulak hotu ona!

Kla'ak Semanál Edisaun 42 (24 Fevereiru 2009)

Publish at Scribd or explore others: Politics & Governmen eBooks rebel ffdtl

Haliri

“Kerbau Kasih Susu, Sapi Dapat Nama…”

Titulu “Haliri” foti husi deputado AMP ida nia proverbio nebee hasai durante debate Orsamentu Jeral Estado 2009 iha Parlamentu Nasional.

Literalmente iha dalen tetum katak “karau-timur mak fo susu-ben, karauvaka mak hetan naran.” Politikamente proverbio ne’e nudar “soe lia” ida kontra hanoin ka argumentu husi deputadu Fretilin balun nebee hateten katak, osan Fundu Minarai nebee oras ne’e governu AMP buka atu gasta liu husi limite nebee lei Fundu Minarai determina, nudar rezultadu husi esforsu husi governu

Fretilin nian.

Ho “soe lia politika” ne’e, deputadu AMP ne’e hakarak hateten katak, bainhira ko’lia kona ba Fundu Minarai nian, Fretilin hetan (ka buka hetan) naran de’it husi riku-soin Povu Timor-Leste nian. Ho lian seluk karik, deputadu ne’e hateten katak Fundu Minarai la’os Fretilin ninian, maibe Povu Timor-Leste nian.

Hanoin hanesan ne’e mosu mos husi deputada AMP, Maria Paixão. Jornal Diario Timor Post, edisaun no. 08183, segunda-feira, 02 Fevereiru 2009, iha pajina 8, ita bele hetan deklarasaun deputada defensora polítika AMP ne’e nia deklarasaun ba titulu notisia diario ne’e nian. Notisia ne’e nia titulu mak “Paixão: Fundus Minarai Laos Fretilin Nia Kosar Ben.” Iha notisia ne’e nia laran, deputada AMP ne’e hametin liu tan nia argumentu hodi dehan “...laiha razaun ba Fretilin atu hateten katak fundus minarai mai husi esforsu boot Fretilin nian...”

Deputadu AMP na’in 2 ne’e nia deklarasaun ka nia soe-lia politika los duni. Los duni ho razaun katak, minarai no gas natural ka riku-soin seluk nebee iha tasi ka rai Timor nia okos la’os Fretilin nia kosar-ben, “nem tão pouco” AMP nia kusta. La’os mane Timor ida nia to’os ka natar folin, mos la’os feto Timor ida nia barlake folin. Ne’e Povu Maubere nia propriedade. Tan ne’e, Povu Maubere de’it mak iha direito atu reklama.

Politik-na’in AMP 2 ne’e iha razaun duni atu ko’alia nune’e tanba sira haree minarai no gaz natural iha tasi Timor nia okos ne’e hanesan tua tinto iha kalis-laran ka kaldeirada iha bikan laran nebee hatur ona iha sira na’in 2 nia oin. Sira na’in 2 hamutuk tan ho sira seluk nebee hanoin hanesan sira na’in 2, mos haree Fundu Minarai ne’e nudar format konkretu husi folin real ida: OSAN ka folin ruma hanesan riku-soin uzavel baibain.

Sira la haree Fundo Minarai hanesan konseitu ka mekanismu ida. Tan ne’e sira hadau tiha Fretilin nia direitu atu hetan apresiasaun (penghargaan, edit.) justa ba prosesu no esforsu nebee ema Fretilin halo hodi hamosu konseitu ka mekanismu Fundo Minarai. Karik sira na’in 2, hamutuk ho sira seluk nebee hanoin hanesan sira na’in 2, hanoin katak tinto iha kalis-laran no kaldeirada iha bikan-laran tun de’it husi lalehan mai tan sira na’in 2 nia harohan, entaun sira na’in 2 iha de’it dever atu “menikmati” sabor tinto no kaldeirada ne’e nian.

Maibe realidade la’os hanesan ne’e. Atu iha uma, restorante ka hotel sempre iha ema atu prepara no serve hahan ka hehemu ba ita. Tan ne’e, bainhira ita han no hemu bosu tiha la fo apresiasaun ba ema nia servisu (jasa, edit.), ema dehan ita “falta de cortesía.” Karik ita la iha biban atu ba to’o dapur hodi hato’o ita sentido de apresiasaun, pelo menos ita hato’o liu husi servente nebee foti tinto no kaldeirada tau iha ita nia oin. La’os han hemu hotu, hamos ibun no basa kidun la’o dadaun.

Minarai ho gaz iha tasi Timor nia okos la teki-teki nakfilak ba osan. Dr. Mari Alkatiri nudar negosiador nebee reprezenta Timor-Leste iha negosiasaun Tasi Timor durante administrasaun UNTAET, mezmu ke hetan dezignasaun husi Congresso CNRT, Maibe dezignasaun ne’e bazeia ba prinsipiu meritokrasia. Katak tanba nia konhesimentu no kapasidade pessoal nebee nia iha mak nia hetan fiar. Infelizmente, ganansia ba poder no matan naklosu ba osan, halo politiku barak sai “ahistoris.” Balun sofre amnesia (moras lakon memoria, edit.) ka iha dalen tetum dehan “haluha an,” hanesan deputadu AMP na’in 2 nebee tanba moras “amnesia historis” lakohi “menghargai” buat nebee Fretilin halo durante ukun nasaun ne’e besik tinan 5.

“Amnesia historis” halo Xanana sai ema “mau pagador” ba maluk internasional sira nebe uluk solidariu ho luta Povu Maubere, hanesan maluk Charlie Scheiner husi grupu Solidariedade ETAN (East Timor Action Network) iha Estados Unidos Amerika.

Xanana nia komentariu sarkastiku iha Parlamentu Nasional ba maluk Charlie nia involvimentu iha petisaun protestu sosiedade sivil nian ba dezenvolvimentu Central elektrisidade Oleo Pesado, hanesan surik kro’at nebe sona borus maluk solidariedade internasional nia fuan.

Finalmente ita bele kompreende tanba sa mak deputadu AMP na’in 2 ne’e ko’alia hanesan ne’e. Sira na’in 2 hamutuk ho deputadu AMP seluk, kecuali Mario Carrascalão, tenke banati tuir sira nia mestre. Buat sira ne’e halo ita hanoin fali proverbio Indonesia nian nebe hateten “guru kencing berdiri, murid kencing berlari.” Xanana de’it “mau pagador” ona, sa tan nia “antek-antek” sira?

Kla'ak Semanál Edisaun 41 (9 Fevereiru 2009)

Publish at Scribd or explore others: eBooks corruption xanana

Haliri

Longuinhos Monteiro Serve atu Sai Komandante Jeral PNTL?

Longuinhos Monteiro sai nudar buah bibir publiku Timor-Leste. Longuinhos Monteiro sei husik nia kargu nudar Prokurador Jeral Republika sai fali komandante jeral PNTL iha fulan Marsu nia laran. Hanesan mos Prokurador Jeral Republika, PNTL mos sei iha relasaun ho implementasaun justisa. Setor justisa durante ne’e nudar orgaun estadu ida nebe sai kritiku liu, tamba la lao tuir lei nebe vigora tiha ona.

Tuir informasaun nebe fo sai ba publiku katak iha kazu liu 4700 nebe sei pendenti hela iha Tribunal. Kazu hirak ne’e sei pendente hela tamba mos Prokurador Jeral Republika la halao nia knaar lolos. Tuir Jose Luis de Oliveira husi Asosiasaun HAK katak Prokurador Jeral Republika iha intervensaun tidak murni iha area justisa.

Onze Fevereiru nudar kazu ida nebe sei moris buras iha memoria ita hotu nian; hanesan toos nain nebe hein udan iha bailoron, ita hotu mos hein hela rezultadu investigasaun Onze Fevereiru. Udan tun dala rua tiha ona maibe investigasaun sei Prokurador Jeral Repu-blika nia liman. Maibe udan sei tun tuir nia tempu, investigasaun iha ema nia liman tamba ema mak servisu, bele hatun rezultadu investigasaun bainhira deit ita hakarak. Maibe, liu-tiha tinan ida ona rezultadu mos laiha.

Investigasaun nebe Prokurador Jeral Lidera hodi bolu mos polisia Amerika (FBI) no Australia, rezultadu investigasaun hirak ne’e too agora publiku seidauk hetan. Autopsia nebe tuir lolos familia iha direitu atu hetan, ohin loron la hetan nia paradeiru. Rezultadu au-topsia nebe fo sai subar ba publiku liu husi Jornal Australia The Age nebe hateten katak Alfredo Reinado mate tamba ema tiru besik. Maibe hanesan tipiku Longuinhos, nia hatene nega deit katak informasaun ne’e la los, tamba hakarak kontrola informasaun. Informasaun tenki tuir nia hakarak. Maski nia hatene katak rezultadu nebe fo sai subar ne’e Xefi autopsia Muhamad Nurul Islam mak lidera.

Se tan mak halo autopsi ba Alfredo Reinado no Leopoldino nia mate? Klaru katak ema bainbain laiha kbiit atu halo autopsia, signifika katak autopsia ne dokumentu validu ida. Dala ida tan Jose Luis de Oliveira nebe durante ne’e akompaña prosesu judisiariu hateten katak Longuinhos Monteiro rasik involve iha Onze Fevereiru, se hodi kazu ne’e ba oin Longuinhos sei hasoru mos justisa.

Sei hanoin… oinsa Longuinhos Monteiro involve halo diskusaun politika relasiona ho kampaña eleisaun jerais hodi koalia telefone ho Leandro Isaac konaba Alfredo Reinado Alves nebe nia gravasaun telefonika ema fo sai iha Parlamentu Nasional? Sei hanoin mos oinsa Longuinhos Monteiro halo negosiasaun fali ho Gastão Salsinha molok atu kaer nia. Saida mak nia koalia ho Gastão Salsinha iha tempu neba? Ohin loron mos sei sai segredu hela, karik Gastão Salsinha mak loron ruma sei fo sai. Ida ne’e mak ita bolu Prokurador Jeral Republika halo intervensaun politika maibe laos atu implementa lei. Perguntas katak nia halo intervensaun politika tamba halo tuir ordem ema seluk nia, ne kestaun seluk. Kestaun mak nia Prokurador Jeral Republika nasaun RDTL nian.

Informasaun katak Alfredo Reinado mai ataka Presidenti Republika ho osan barak iha bolsu mai husi Prokurador Jeral Republika. Informasaun katak Alfredo Reinado iha osan USD miliaun 1 ida iha Banku Australia mai mos husi Prokurador Jeral Republika. Maibe, triste liu informasaun hirak ne’e Prokurador Jeral da Republika governu Australia nega katak konta bankaria ne’e la ejiste. Informasaun barak relasiona ho Onze Fevereiru nebe sai husi Presidenti Republika mai husi Prokurador Jeral Republika.

Laos governu Australia deit mak nega informasaun husi Prokurador Jeral Republika, maibe tribunal rasik mos kontra tiha ona akuzasaun nebe prokurador jeral halao ba advogadu Aqui Leon nian konaba kazu korupsaun nebe involve Prokurador Jeral Republika. Estrañu liu mak kazu korupsaun nebe akuza Prokurador Jeral Republika halo korupsaun ba osan liu juta 370 rupiah la prosesa to ohin loron. Maibe prosesa fali kazu nebe Longuinhos Monteiro foti hodi hasoru advogadu Aqui Leon nian nebe foin lalais tribunal deside invalidu. Kazu Aqui Leon hanesan mos kazu sira seluk sei arkiva deit ka pendenti hela. Se karik Prokurador Jeral Republika foun bele prosesa fali kazu hirak ne’e? Bele deit maibe knaar investigasaun sei iha fali PNTL nia liman, nebe Longuinhos Monteiro agora sai nudar komandante jeral.

Saida deit Prokurador Jeral Republika sei halo. Tuir lolos Salsinha ho nia grupu sai tiha ona husi prizaun preventiva, maibe too agora besik tinan ida ona. Los katak tuir prosesu kodiku penal Timor-Leste fo dala atu hatutan prizaun preventiva bainhira kazu ne’e kompleksu. Maibe kazu Onze Fevereiru mak kompleksu ka tamba Salsinha ho nia grupu mak lakohi tuir skenariu nebe prepara tiha ona ba sira? Iha loron 2/2 foin lalais iha enkontru Presidenti Republika no Gastão Salsinha nebe tuir Joaquina Lemos, Salsinha nia kaben hateten ba LUSA (8/2) katak enkontru ne’e husu ba Salsinha ho nia grupu atu bainhira sai husi prizaun nonok deit maibe Salsinha lakohi tamba hakarak koalia sai saida los mak akontese.

Triste liu dala barak Prokurador Jeral kahor tiha entre prosesu justisa no investigasaun. Tribunal uza fali hanesan ameasa ba Gastão Salsinha ho nia grupu tamba liutiha enkontru ho Presidenti Republika, Longuinhos hateten ba media katak kazu sei prosesu iha fulan Janeiru, maibe resposta husi ministeriu publiku mak hateten katak prokurador jeral mak seidauk prontu.

Prosesu justisa iha tribunal buat ida, Salsinha sira iha direitu atu defende an iha tribunal. Maibe la signifika katak rezultadu investigasaun sei la fo sai too desizaun tribunal. Rezultadu investigasaun tuir lolos fo sai ona. Kazu nebe kompleksu no barak mak krize nebe akontese iha 2006 maibe Komisaun Inkeritu Internasional fo sai relatoriu iha fuln Outobru 2006 ba kazu Abril no Maiu. Rekomendasaun husi komisaun inkeritu internasional mos too agora seidauk implementa. Justisa Timor-Leste sei sai diak liu bainhira PNTL nebe iha knaar atu mantein lei no ordem iha Longuinhos Monteiro nia ukun? No tamba sa nudar Prokurador Jeral Republika iha kazu barak mak la rezolve, ohin loron sai fali komandante jeral PNTL?

Kla'ak Semanál Edisaun 40 (26 Janeiru 2009)

Publish at Scribd or explore others: Politics & Governmen eBooks corruption xanana

Kla'ak Semanál Edisaun 39 (28 Dezembru 2008)

Kla'ak Semanál Edisaun 39 (28 Dezembru 2008)

Publish at Scribd or explore others: Politics & Governmen eBooks corruption ramos

Haliri
Timor-oan la merese hetan MCC tanba?...
Timor-Leste la merese fundu husi MCC (Millennium Challenge Coorporation), deklara instituisaun ne’ebé kaer fundu ne’e. Fundu MCC ne’e nasaun amigu Estadus Unidus da Amérika mak estabelese atu ajuda nasaun ki’ak sira hanesan ita. Se ita merese karik, fundu ne’e sei osan ba ita nia nasaun tokon atus ba atus atu ajuda harii infraestrutura sira ne’ebé bele ajuda ita sai husi pobreza. Maibé lae. Tinan ida ne’e, hanesan tinan uluk, Timor-Leste kontinua la merese. Tanba sá? Tanba korrupsaun.

Korrupsaun ida ne’ebé, oinsá? Ida ne’e mak agora sai fali debate boot. Ita dun ba malu sé mak halo korrupsaun, sé mak na’ok Estadu nia osan, sé mak fó proyek ba fe’en sira ho la’en sira, ba sobriñu sira. To’o ikus, enkuantu boot sira dun malu ba mai, sira haluhan tiha katak povu ki’ik sira dun duni ba sira.

Presidente Ramos-Horta responde ba fallansu husi Timor-Leste atu hetan fundu ne’e hodi dehan fali katak MCC ne’e ko’alia arbiru de’it. Korrupsaun iha Timor-Leste laiha, oinsá mak MCC bele dehan ita nia nasaun ne’e pratika korrupsaun? Ne’e halo ema barak mak hamnasa, liu-liu ema-boot sira husi komunidade internasionál tanba ita nia Prezidente halo-an hanesan labarik no laiha maturidade. Maluk sira iha Timor-Leste hatete momoos de’it, Sr. Presidente da Repúblika fasilita korrupsaun iha ita nia rai doben.

Depois mai fali intelektuál ekonomista ida naran Dr. João Mariano Saldanha. Dr. João Mariano hatudu liman katak governu anteriór, governu FRETILIN, mak satan netik Timor-Leste nia xanse atu hetan fundu ida ne’e. Sé mak la koñese Dr. João Mariano nia istória mak monu ba ninia fitas. Atu defende ninia kadeira, nia tenke ko’alia tuir versaun ne’ebé ninia patraun sira fó-sai hanesan versaun ofisiál.

Ita haree didi’ak istória ba Timor-Leste nia esforsu atu hetan fundu husi MCC, komesa husi tinan 2003, Timor-Leste nunka falla dala ida atu atinje (memenuhi) standar ka syarat sira ne’ebé MCC estabelese. Porezemplu, Timor-Leste sempre iha kontrolu ida di’ak ba korrupsaun. Iha 2007 ho 2008, indikadór ida ne’e monu kedan ba mean i indikadór ida ne’e tun hela ba bebeik. Iha 2007 Timor-Leste hetan pontu mean ba dala-uluk, iha 2008 pontua mean ne’e tun aat liu fali.

Iha 2007 bainhira Timor-Leste la konsege hetan indikadór ida di’ak, MCC sei husu ba governu Timor-Leste atu hadi’a sira nia an halo didi’ak, katak implementa medida para halakon korrupsaun. Maibé saida maka akontese? Korrupsaun ho nepotizmu komesa mosu kedan husi lideransa máximu. Vice Primeiro Ministro nia feen rasik hetan fali saláriu internasionál tanba vida iha sidade boot New York ne’e karun. Nu’usá mak la tuir nia la’en mai Dili ona? Ema husu.
Depois Secretario de Estado Miguel Manetelu ho Vice Ministra Madalena Hanjam halo mainupalasaun hodi sira mak simu uluk fali pakote rekuperasaun ba IDP sira, maske sira na’in rua la hetan estragu ruma ba sira nia sasán durante krize 2006.

La kleur Primeiro Ministro rasik, Sr. Xanana, fó fali kontratu single source ho folin $14 jutas ba ninia belun di’ak no mós militante ninia partidu, Sr. Germano da Silva Cs. atu sosa foos. Sr. Germano nia parseiru sira iha kompañia Três Amigos ne’e mak la seluk la leet, Ministro da Economia e Dezenvolvimento nia feen rasik, Sra. Kathleen Gonçalves.

Tuir fali mai, Ministra da Justiça, Sra. Lucia Lobato mós lakohi lakon hodi fó kontratu single source ba ninia la’en, Sr. Americo Lopes atu hadi’a prizaun Becora. Kontratu seluk nia fó fali ba ninia belun sira iha Indonézia. Depois, uainhira kuandu jornalista sira fó-sai ninia hahalok korruptu sira ne’e, nia tenta taka fali jornalista sira nia ibun ho lei difamasaun.

Lista insidente korrupsaun ne’ebé involve ministru ho ministra sira kontinua, ita mak laiha de’it fatin atu hakerek hotu. Agora tansá mak Timor-Leste la merese hetan fundu MCC ba tinan ida ne’e, imi husu?

Imajina. MCC ne’e fundu ida atu ajuda governu husi rai sira ne’ebé kiak atu tulun sira nia povu sai husi pobreza. MCC ne’e osan barak, dolar juta atus ba atus. Se MCC fó karik fundu ne’e ba governu ne’ebé Sr. Xanana kaer, osan juta atus resin sei monu hotu ba se nia bolsu? Povu kiak sira nia bolsu? La hetan boy! MCC mós la’ós beik i sira mós la mehi atu halo ministru ho ministra sira iha nasaun terseiru mundista ida hanesan ita nian sai riku ho povu Amerikanu nia kosar-been.

Felizmente ba ministru ho ministra sira, ba señór deputadu sira, osan husi Fundo de Petróleo agora ajuda hela hasai sira husi pobreza. Sira nia saláriu fulan-fulan boot tan ba beibeik de’it, sira simu tan karreta luxu Prado ka Pajero. Germano sira ho Lucia Lobato sira, Romeu sira ho Natalino sira goza ho riku-soi ida Timor-oan nein ida konsege goza iha ninia vida. Dr. João Mariano Saldanha mós goza nafatin ho ninia kadeira hanesan nia sempre goza husi tempu uluk kedan. Agora sira hakilar ho lian aas atu dun kulpa ba malu to povu nia halerik mak sai fali hanesan buat barullu biasa ida.

Infelizmente ba povu ki’ik sira, sira tenke kontinua ho sira nia mimpi di siang bolong atu loron ida sira mós sai netik husi pobreza.