HALIRI
Timor-Leste: Soberanu ka Zombariadu?
Aspektu nebe importante hodi hatudu katak nasaun ida ukun-an ona mak soberania territorial. Katak, nasaun ne’e iha espasu territorial nebe ladikmalu (berbatasan, edit.) ho rai ka nasaun seluk nia territotiu. Baibain, espasu territorial ne’e kompostu husi buat 3: terrestrial (darat, edit.), maritima (laut, edit.) no aeria (udara, edit.).
Soberania territorial ne’e la’os hatudu de’it liu husi prosesu demarkasaun no proklamasaun, maibe tenke hatudu mos liu husi kapasidade politika atu satan no kontrola espasu sira ne’e. Timor-Leste, nudar nasaun ki’ik nebe foin hetan poder politika nudar nasaun soberana iha 2002 husi ONU, hafoin funu durante tinan 24 nia laran hasoru military Indonesia, hetan mos direito internasional ba soberania territorial ne’e. Nudar ita hotu hatene katak, Timor-Leste nia espasu territorial ne’e ladik malu ho nasaun boot 2, Indonesia ho Australia.
Prosesu negosiasaun ho nasaun boot 2 ne’e atu halo demarkasaun ba Timor-Leste nia baliza territorial mos la’o ona. Ho Indonesia, tuir data husi Ministerio dos Negocios Estrangeiros katak prosesu demarkasaun alkansa ona 95%. Infelizmente, ho Australia mak Timor-Leste tenke hein tinan 50 ka 60 tan mak bele iha konkluzaun kona baliza maritima. Ida ne’e, tanba involve Australia nia ambisaun atu hadau povu Timor-Leste nia riku soin nebe iha tasi-kidun. Tasi nebe haladik Timor-Leste ho Australia.
Bainhira ko’alia kona ba kapasidade politika atu satan ita nia territoriu, la signifika katak ita atu taka odan-matan ba movimentasaun transporte terrestrial, maritima no aeria mai ita nia rain. Kapasidade politika ne’e implika mekanismu politika sa ida mak ita adopta atu kontrola movimentasaun transporte sira ne’e tama mai no sai husi ita nia territoriu.
Tanba ne’e, ema ida la kontra inisiativa estadu Timor-Leste nian atu sosa ro-ahi hodi hametin vijilansia ba ita nia tasi ho objektivu atu prevene ema husi rai seluk mai na’ok ita nia rekursu naturais sira nebe iha tasi-laran hanesan ikan, mina no gas natural sira. Ita mos sei fo apoiu nafatin ba estadu Timor-Leste atu labele sakrifika ita nia soberania iha prosesu negosiasaun ho Australia atu halo esplorasaun ba rekursus mina no gas nebe butuk-an iha ita nia tasi-kidun.
Buat nebe dala barak halo ita preokupa tebes mak politika governu nian nebe la klaru kona ba oin sa hamosu mekanismu legal hodi kontrola movimentu no sirkulasaun ro-ahi no aviaun estranjeiru sira nebe tama-sai ita nia rain. To’o agora ita rasik la hatene aviaun no ro-ahi funu nasaun seluk nebe tama mai ka sirkula liu husi territóriu Timor-Leste ne’e hetan konyesimentu ka lae husi ita nia estado.
Ezemplu ida nebe ita mos bele kestiona mak foin lalais ne’e, ro-ahi estranjeiru ida tama iha ita nia Porto, Dili, la ho dokumentus legal. Tuir lei, atu ema ka transporte nebe tama ita nia territoriu la ho dokumentu, ita konsidera illegal. Ita nia polísia fronteira kaer ema Indonesia barak ona, tanba tama Timor-Leste la ho dokumentu legal ida. Ita sempre konsidera ema sira ne’e nudar ema illegal.
Bazeia ba fakta ne’e, ita mos tenke konsidera katak, prezensa ro-ahi Danai 4 nebe mai husi Bangkok, Tailandia no tama Porto Dili iha 14 Agostu 2008 nudar ro-ahi illegal.
Prezensa ro-ahi Danai 4 ne’e illegal, tuir lei internasional, tanba la iha lesensa (port clearence, edit.) atu tama tasi Timor-Leste nian. Sa tan atu para iha Porto Dili.
Ita labele aseita razaun politika katak, desizaun Primeiro Ministro, Xanana Gusmao ka Ministro nebe kaer pasta kona ba transporte nian, sai hanesan “port clearence” ka “dokumentu legal” atu permiti ro-ahi Danai 4 tama no para iha Porto Dili. Ita mos labele aseita argumentu katak, ro-ahi no aviaun estranjeiru ida bele tama sai arbiru iha territoriu Timor-Leste tan lori tulun ba povu Timor-Leste.
Danai 4 tama mai Timor-Leste tan lori mina mai Timor. Infelizmente mina nebe roahi Danai 4 lori ne’e la’os atu fahe ba povu Timor-Leste.
Se la’os atu fahe ba povu Timor-Leste, ba se los? Ba kompanhia sira ka? Se nia kompanhia? Primeiro Ministro nia kompanhia ka? Tan ne’e mak Primeiro Ministro tenke involve iha negosiasaun atu bele hatun mina?
Ita la hatene. Husu boot, ita la hatene ne’e tanba ema ruma seidauk fo hatene ita ka ita mak seidauk iha biban atu buka hatene. Se nune’e, ita iha direiro atu hetan informasaun nebe klaru husi governu AMP.
Perigozu liu bainhira, ita la hatene ne’e tanba ita hatene hela, maibe halo finji la hatene. Ita tenke matan moris, tanba povu Timor terus la’os ema halo finji atu haterus.
Ikus liu ita husu ba ita nia an: Ita ne’e nasaun soberanu ka lae? Keta nasaun “zombariado” karik?
Timor-Leste: Soberanu ka Zombariadu?
Aspektu nebe importante hodi hatudu katak nasaun ida ukun-an ona mak soberania territorial. Katak, nasaun ne’e iha espasu territorial nebe ladikmalu (berbatasan, edit.) ho rai ka nasaun seluk nia territotiu. Baibain, espasu territorial ne’e kompostu husi buat 3: terrestrial (darat, edit.), maritima (laut, edit.) no aeria (udara, edit.).
Soberania territorial ne’e la’os hatudu de’it liu husi prosesu demarkasaun no proklamasaun, maibe tenke hatudu mos liu husi kapasidade politika atu satan no kontrola espasu sira ne’e. Timor-Leste, nudar nasaun ki’ik nebe foin hetan poder politika nudar nasaun soberana iha 2002 husi ONU, hafoin funu durante tinan 24 nia laran hasoru military Indonesia, hetan mos direito internasional ba soberania territorial ne’e. Nudar ita hotu hatene katak, Timor-Leste nia espasu territorial ne’e ladik malu ho nasaun boot 2, Indonesia ho Australia.
Prosesu negosiasaun ho nasaun boot 2 ne’e atu halo demarkasaun ba Timor-Leste nia baliza territorial mos la’o ona. Ho Indonesia, tuir data husi Ministerio dos Negocios Estrangeiros katak prosesu demarkasaun alkansa ona 95%. Infelizmente, ho Australia mak Timor-Leste tenke hein tinan 50 ka 60 tan mak bele iha konkluzaun kona baliza maritima. Ida ne’e, tanba involve Australia nia ambisaun atu hadau povu Timor-Leste nia riku soin nebe iha tasi-kidun. Tasi nebe haladik Timor-Leste ho Australia.
Bainhira ko’alia kona ba kapasidade politika atu satan ita nia territoriu, la signifika katak ita atu taka odan-matan ba movimentasaun transporte terrestrial, maritima no aeria mai ita nia rain. Kapasidade politika ne’e implika mekanismu politika sa ida mak ita adopta atu kontrola movimentasaun transporte sira ne’e tama mai no sai husi ita nia territoriu.
Tanba ne’e, ema ida la kontra inisiativa estadu Timor-Leste nian atu sosa ro-ahi hodi hametin vijilansia ba ita nia tasi ho objektivu atu prevene ema husi rai seluk mai na’ok ita nia rekursu naturais sira nebe iha tasi-laran hanesan ikan, mina no gas natural sira. Ita mos sei fo apoiu nafatin ba estadu Timor-Leste atu labele sakrifika ita nia soberania iha prosesu negosiasaun ho Australia atu halo esplorasaun ba rekursus mina no gas nebe butuk-an iha ita nia tasi-kidun.
Buat nebe dala barak halo ita preokupa tebes mak politika governu nian nebe la klaru kona ba oin sa hamosu mekanismu legal hodi kontrola movimentu no sirkulasaun ro-ahi no aviaun estranjeiru sira nebe tama-sai ita nia rain. To’o agora ita rasik la hatene aviaun no ro-ahi funu nasaun seluk nebe tama mai ka sirkula liu husi territóriu Timor-Leste ne’e hetan konyesimentu ka lae husi ita nia estado.
Ezemplu ida nebe ita mos bele kestiona mak foin lalais ne’e, ro-ahi estranjeiru ida tama iha ita nia Porto, Dili, la ho dokumentus legal. Tuir lei, atu ema ka transporte nebe tama ita nia territoriu la ho dokumentu, ita konsidera illegal. Ita nia polísia fronteira kaer ema Indonesia barak ona, tanba tama Timor-Leste la ho dokumentu legal ida. Ita sempre konsidera ema sira ne’e nudar ema illegal.
Bazeia ba fakta ne’e, ita mos tenke konsidera katak, prezensa ro-ahi Danai 4 nebe mai husi Bangkok, Tailandia no tama Porto Dili iha 14 Agostu 2008 nudar ro-ahi illegal.
Prezensa ro-ahi Danai 4 ne’e illegal, tuir lei internasional, tanba la iha lesensa (port clearence, edit.) atu tama tasi Timor-Leste nian. Sa tan atu para iha Porto Dili.
Ita labele aseita razaun politika katak, desizaun Primeiro Ministro, Xanana Gusmao ka Ministro nebe kaer pasta kona ba transporte nian, sai hanesan “port clearence” ka “dokumentu legal” atu permiti ro-ahi Danai 4 tama no para iha Porto Dili. Ita mos labele aseita argumentu katak, ro-ahi no aviaun estranjeiru ida bele tama sai arbiru iha territoriu Timor-Leste tan lori tulun ba povu Timor-Leste.
Danai 4 tama mai Timor-Leste tan lori mina mai Timor. Infelizmente mina nebe roahi Danai 4 lori ne’e la’os atu fahe ba povu Timor-Leste.
Se la’os atu fahe ba povu Timor-Leste, ba se los? Ba kompanhia sira ka? Se nia kompanhia? Primeiro Ministro nia kompanhia ka? Tan ne’e mak Primeiro Ministro tenke involve iha negosiasaun atu bele hatun mina?
Ita la hatene. Husu boot, ita la hatene ne’e tanba ema ruma seidauk fo hatene ita ka ita mak seidauk iha biban atu buka hatene. Se nune’e, ita iha direiro atu hetan informasaun nebe klaru husi governu AMP.
Perigozu liu bainhira, ita la hatene ne’e tanba ita hatene hela, maibe halo finji la hatene. Ita tenke matan moris, tanba povu Timor terus la’os ema halo finji atu haterus.
Ikus liu ita husu ba ita nia an: Ita ne’e nasaun soberanu ka lae? Keta nasaun “zombariado” karik?
.gif)
