Kla'ak semanal edisaun 25 (7 Agustu 2008)

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

Haliri
Deskulpa ho Injustisa
Karik liafuan nebe ita ema uza nudar rezultadu husi kreasaun (kreasi, edit.) ema nian, ita, liu-liu ema boot sira tenke agradese ba ema nebe hamosu liafuan “deskulpa.” Karik komponente sosiedade nebe la dun gosta ka la dun simpati ho liafuan ne’e make ma kiik no ki’ak sira. Liafuan “deskulpa” la dun tulun sira nia moris hanesan “deskulpa” tulun ema boot sira.
Imajina took, ulun boot no entidade hira mak matenek tebes uza liafuan “deskulpa” hodi taka krime boot nebe sira ka sira nia membru halo hasoru ema kiik. Imajina mos ema kiik no ki’ak hira mak uza liafuan ne’e ho fuan no laran, maibe sira uza ba dala ikus iha sira nia moris. Katak, maski sira husu deskulpa ho fuan no laran, maibe sira tenke mate nafatin, tanba la hetan perdaun husi ema nebe sira husu deskulpa ba.
Iha Timor, ita hotu hatene oin sa liafuan “deskulpa” nia folin baratu tebes ba ulunboot no ukun-na’in sira, maibe sai karun la halimar ba povu kiik no ema ki’ak. Iha Timor, liafuan “deskulpa” bele sai baratu tebes to’o hakanek ema nia fuan. Dala ruma mos sai karun la halimar to’o hametan (mengelapkan, edit.) ema nia konsiensia.
Ukun-na’in sira iha Timor ho fasil tebes fo perdaun ba eis-jeneral militar Indonesia sira nia krime hasoru povu kiik iha Timor, maski eis-jeneral sira ne’e to’o ohin loron seidauk husu deskulpa ba publik Timor kona ba sira nia hahalok aat hasoru povu Timor-Leste durante tinan 25 nia laran.
Ejistensia no utilidade liafuan “deskulpa” hamosu mos injustisa ba ema kiik no mukit sira. La’os iha Timor-Leste de’it, maibe iha mundu tomak. Injustisa tanba liafuan “deskulpa” so iha nia sentidu loloos bainhira ema boot sira mak uza, maski ema boot sira ne’e uza la ho fuan. Injustisa tanba ulun-boot sira uza liafuan “deskulpa” ne’e ba ema kiik no mukit iha tempu nebe sala, la justu no la tuir ema kiik sira nia hakarak.
Ezemplu uza liafuan “deskulpa” ho matenek bele hare oin sa Vaticano nia esperiensia. Nudar saseluk Kreda Kristu nian nebe hanorin nia emar atu hadomi no fo perdoa malu 70 dala 7, Vaticano iha nia istoria, sai tiha entidade nebe “ten-to’os” ba liafuan deskulpa.
Presiza tinan atus mak Vaticano foin husu deskulpa ba Galileo Galilei, matenek nebe hamosu teoria kontra hanoin Vaticano nian, nebe sala, kona ba relasaun loron ho planeta seluk. Vaticano presiza tinan 2000 resin atu retira malisan nebe nia fo ba ema judeu sira tanba hedi Jesus iha cruz to’o mate.
Tinan ne’e, hafoin liu tiha tinan 4 ka 5 nia laran, Vaticano foin publikamente husu deskulpa ba mutun (vitima, edit.) abuzu seksual nebe involve padre sira. Foin dadaun, iha nia vizita mai Australia atu komemora loron mundial juventude nian, eventu internasional nebe ita nia Prezidente Ramos Horta ho reprezentante uma kreda katolik balun tuir, Amo Papa Bento XVI, dala ida tan husu deskulpa ba mutun abuzu seksual nebe padre sira halo.
Hahalok Papa Bento XVI ho nia antesessor, Papa Joao Paulo II, la’os de’it ezemplar, maibe konsegue hametin fali Vaticano nia naran iha aspektu balun. Maski pedidu deskulpa sira ne’e sai ho motivasaun politika, maibe ema barak konsidera Papa Joao Paulo II, nudar renovador aten-barani ida. Bento XVI hatutan dadaun hahalok ne’e.
Infelizmente, hahalok ezemplar ne’e mosu de’it husi ulun boot Vaticano nian, la’os direktamente husi padre perpetrador abuzu seksual sira ne’e. Iha Estados Unidos da America, Reino Unido ka Australia, ita bele hare oin sa padre perpetrador abuzu seksual ne’e enfrenta prosesu judicial no balun tenke selu multa ba mutun sira.
Maibe, rai balun nebe sosiedade nia hanoin sei taka metin ho doutrina pra-Konsiliu Vaticano II, hanesan mos Timor-Leste, esperansa mutun sira atu hetan deskulpa husi padre sira nebe involve iha pratika abuzu seksual, tenke hein tan tempu balun.
Sosiedade sira ne’e, sei moris ho hanorin relijiaun nebe hateten katak padre ho madre sira ne’e la’os de’it “the untouchables (ema ida labele book, edit.)”, maibe “impecables (ema nebe labele halo sala, edit.).” Tan ne’e, maski publiku (sarani sira, edit.) hatene hela kona ba padre sira ne’e, maibe la barani atu ko’alia sai. Aat liu tan tauk nebe sarani sira iha ne’e mos dala ruma la lojiku. Sarani sira la’os ta’uk padre sira ne’e, maibe ta’uk fali “ahi inferno” nian.
Ita hein katak, espiritu aten-barani, Papa Joao Paulo II, nebe nia estatua hamriik aas los iha Tasi-Tolu, no Papa Bento XVI, nebe tuir plano sei mai vizita Timor-Leste, sei suli mos iha padre sira nebe haknaar iha sosiedade hanesan Timor-Leste. Atu nune’e, bainhira sira halo krime sosial, la presiza hein tinan ba tinan to’o Amo Papa mai husi Roma mak husu deskulpa ba mutun sira.
Ita mos hein katak, padre ho madre sira la’os barani de’it hanorin ema seluk, maibe barani mos responsabiliza ba sira nia hahalok rasik. La’os atu ordena sai padre ka madre mundo tomak hatene, maibe bainhira halo sala, buka taka mutun no mundu nia ibun ho ameasa “ahi inferno.” Sa tan taka de’it ho liafuan “deskulpa.” La barani husu deskulpa, oin sae ma bele perdua 70 dala 7?

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

Kla'ak semanal edisaun 24 (29 Jullu 2008)

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

HALIRI
Deputado TL: Entre Kareta Luxu ho Dignidade
Politik na’in sira bainhira haksesuk atu defende sira nia interese, hanesan ema han karau nia uat: nata to’o nehan moras mos la dodok, dada to’o nehan tohar mos la kotu. Sira sempre iha argumentasaun oin-oin atu justifika sira nia hakarak, liu-liu hakarak nebe tuir ka hatan ba sira nia interese politiku. Dala ruma sira nia nanal bobar tun sa’e hodi falun sira nia liafuan atu povu ka publik labele nota ka hakfodak katak sira afinal defende liu sira nia interese do que povu nia interese.
Hare no akompanha to’ok oin sa ita nia deputadu sira iha Parlamento Nasional (PN) nia argumentu atu justifika sira nia pozisaun atu sosa kareta luxu 65 ba sira nia an rasik. Maski mosu ona protestu husi estudante universitariu hasoru desizaun ne’e, deputadu sira hamutuk ho nia prezidente Fernando Araujo, tuba rai metin nafatin atu hetan kareta.
Hare husi esperiensia debate sira iha PN, hafoin Timor-Leste ukun-an, foin ba dala uluk mak desizaun parlamentar ida han mutun (makan korban, edit.). Mutun ba desizaun ne’e la’os ema baibain no mos la’os ema ida ka rua. Estudantes universitariu na’in 50 resin.
Extraordinariu!!!... Atu defende-an de’it, Povu Timor-Leste tenke sente orgulho ho nia reprezentante sira nebe sira hili atu tur iha PN. Deputadu sira iha PN iha duni reputasaun ba asunto “defesa interesse pessoal.”
Uluk, iha lejislatura anterior, bainhira sira aprova lei kona ba pensaun vitalisia (pensiun seumur hidup, edit.) ba titulares sira nebe inklui “eis-deputado” sira, atu sira nebe kaer ukun ka sira nebe iha opozisaun, hotu-hotu rame-rame aprova. Karik iha deputadu nebe la vota a favor mak Dr. Jacob Xavier, deputado nebe ema barak dala barak hare ho matan sorin de’it tan nia ko’alia nebe la tuir ema barak nia hanoin rasional.
Iha lejislatura foun ne’e, ita barak iha esperansa atu deputadu sira defende povu nia interesse di’ak liu. Infelizmente, publiku tenke tolan toma-tomak fali nia esperansa ne’e, tanba deputadu lejislatura foun ne’e, karik defende povu nia interesse, sira defende aat liu. Defende aat liu tanba sira tenke uza polisia ho prizaun atu defende sira nia desizaun atu sosa kareta luxu ba sira nia an.
Ita mos hamnasa rona sira nia justifikasaun katak, sosa kareta ba deputadu atu fasilita sira nia servisu hodi atende povu di’ak liu. Povu Timor, tinan 6 ona hafoin ukun-an hatene momos oin sa ukun-na’in sira atende sira nia interesse. Deputadu ho membru governu sira atende povu di’ak so iha tempu atu besik eleisaun. Eleisaun ramata, kaer tiha ukun, deputadu nia oin nunka mosu.
Maski deputadu iha razaun, loloos ne’e husu kareta ba nia partidu rasik. Tanba partidu mak delega nia ba tur iha Parlamentu atu enxe kadeira nebe nia partidu manan iha eleisaun. Iha eleisaun, povu la’os hili ema nia oin, maibe hili partidu nia naran no simbolo. Partido mak tenke fo fasilita sira nia ema nebe ba tur iha Parlamentu. La’os husu fali ba estado.
Iha rai riku sira hanesan paizez eskandinavia (Noruega, Suecia, Dinamarka, Finlandia no Islandia, edit.) deputadu sira barak mak ba servisu sa’e transporte publiku ka sira nia kareta privadu. Sira nebe kaer pozisaun hanesan prezidente ka xefe komisaun bele hetan direitu ba kareta, maibe iha loron servisu nian de’it no ba objectivu servisu nian de’it. La’os ba lia moris ka lia mate. Sa tan, atu tula ai-maran.
Komik liu, bainhira ita rona justifikasaun deputadu balun nebe hateten katak hola kareta luxu ba deputadu ne’e nia objektivu atu hasa’e deputadu nia dignidade. Kuitadu, tebes. Justru bainhira sira insiste atu iha kareta ho razaun dignidade, publikamente sira kolu-molik sira nia personalidade, katak sira la iha dignidade.
Dignidade pessoal no profissional humana la sukat ho osan no materia. Iha kareta ka la iha, iha osan ka lae, la’os sasukat ka dasi-fuan atu sukat ka tetu ema ida nia dignidade pessoal. Ita nia hahalok mak forma ita nia dignidade. Hahalok sira hanesan honestu, haraik-an, respeita ema seluk, tulun ema ki’ak ho karidade no dedikasaun mak sai sasukat atu sukat ita nia dignidade. Dignidade no integridade pessoal ultrapassa tramites legais no dogma-dogma sosial nebe la respeita diginidade humana rasik.
Dignidade deputadu nian hatudu husi nia dedikasaun atu servi povu nia interese ho dedikasaun no determinasaun nebe nia prinsipiu politiku pessoal ka partidaria orienta. Ita labele konsidera deputadu ida iha dignidade, bainhira nia sa’e kareta estado nian, maibe nia la honesto ba povu no la respeita nia deputadu maluk sira.
Ita hein katak, ita nia deputadu sira la hatun-an hodi sukat sira nia dignidade ho kareta luxu nia folin. Politikamente, oras ne’e dadaun, deputadu sira justru hatun Parlamento Nasional nia dignidade tanba konsente polisia ba kaer estudante universitariu hodi hatama ba kadeia, tanba de’it la aseita deputadu sira atu iha kareta ida-ida.
Libertasaun inkondisional ba estudante universitariu na’in 50 resin sei sai dezafiu boot ida ba deputadu sira iha Parlamentu Nasional atu hadi’a sira nia dignidade politika. La’os kareta luxu 65 nebe sira atu hetan. Deputadu hetan kareta luxu, iha tempo nebe povu terus, ne’e injusto. La’os injusto de’it, maibe indigno mos

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

Kla'ak semanal edisaun 23 (22 Jullu 2008)

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

HALIRI
CVA: Produtu Politiku husi Politiku Sira ho Objektivu Politiku
Comissão Verdade e Amizade, CVA. Iha lian Indonesia Komisi Kebenaran dan Persahabatan, KKP. Ida ne’e mak komisaun nebe Prezidente Timor-Leste, Xanana Gusmão ho Prezidente Indonesia, Susilo Bambang Yudhoyono hari iha tinan 2004 liu ba. Objektivu husi komisaun ne’e, tuir Xanana ho SBY mak hanesan reflekte iha komisaun ne’e nia naran. Atu buka lia-los (kebenaran, edit.) hodi hametin amizade (persahabatan, edit.)
Lia los kona ba sa ida? Hanesan ita hotu rona, lia los kona ba violasaun direitos humanos nebe mosu iha Timor-Leste iha 1999 antes, durante no hafoin referendum nebe ONU organiza.
Publiku Timor-Leste ho Indonesia to’o komisaun ne’e remata nia servisu foin lalais, sei kestiona nafatin komisaun ne’e nia ezistensia no mos formatu nebe komisaun ne’e uza atu hetan lia los. Grupu solidariedade internasional konsidera komisaun ne’e nudar manobra politika husi ulun-boot nasaun 2 ne’e atu haluha tiha, tuir sira nia hakarak, akontesimentu trajiku nebe mosu iha tinan 1999. Tan, bainhira hanoin nafatin no buka ke’e nafatin militar Indonesia nia hahalok aat sira ne’e, sei estraga relasaun di’ak entre nasaun 2 ne’e.
Maski hetan kritika barak husi publiku, liu-liu husi familia vitima sira, Xanana Gusmão, nudar autor no pioneiru ba hanoin ne’e, kontinua fo argumentu katak, CVA mak opsaun nebe di’ak liu atu resolve problema violasaun direitos humanos 1999 do que ejijensia Timor-Leste nian atu hari Tribunal Internasional.
Ikus mai, tinan 4 liu tiha, CVA remata nia servisu. Karik iha lia los ruma, karik barak, ba publiku Timor-Leste, esperansa uit-oan liu, atu lia los sira ne’e lori benefisiu ba familia vitima sira. Buat nebe durante ne’e ema barak deskonfia mosu dadaun ona. Katak, CVA nia rezultadu sei aumenta tan frustrasaun ba familia vitima sira no sei hametin liu tan kultura impunidade ba perpetrador (pelaku, edit.) violasaun direitos humanos.
Hare de’it oin sa resposta imediata Prezidente Susilo Bambang Yudhoyono nian iha seremonia entrega relatoriu CVA iha Bali foin lalais. Atu husu deskulpa de’it mos todan la di’ak. Deskulpa de’it todan ona, sa tan buat nebe boot liu ‘deskulpa’ ne’e.
Ho ida ne’e, hatudu momos katak, CVA ne’e produto politiku husi politku sira ho objectivu politiku. Tanba, iha politika, ema aten-barani de’it mak hatene husu deskulpa no ema ta’uk-ten de’it mak fo perdaun bebeik. Relasiona ho CVA, ita hotu hatene se mak la hatene husu deskulpa no se mak haka’as-an atu fo perdaun bebeik.
Povu Timor-Leste, hafoin hetan poder ukun-an husi ONU iha 2002, hahu kedas obra boot ida nebe sai ezemplu ba mundo tomak. Obra boot ne’e mak Comissão de Acolhimento, Verdade e Reconciliação, CAVR. CAVR remata ho rekomendasaun importante nebe estado RDTL presiza haktuir atu lori justisa ba povu Timor-Leste.
To’o oras ne’e, ita seidauk hare, Xanana Gusmão ka Ramos Horta, bainhira sira nudar Prezidente da Republika, halo buat ruma atu implementa ka hala’o rekomendasaun husi CAVR nian. Iha Estados Unidos da América, EUA, Kongresista sira lubun ida hakerek ona karta ba Sekretaria Estado, Condoleeza Rice, atu governu EUA husu deskulpa ba povu Timor-Leste no rekonhese EUA nia envolvimentu iha invazaun Indonesia ba Timor-Leste iha 1975.
Ironis, bainhira ema seluk haka’as-an insiste sira nia governu atu haktuir rekomendasaun CAVR, ulun-boot Timor-Leste justru haka’as-an fo perdaun ba nia funu-maluk no husu sira (inimigu, edit.) atu haluha tiha sira nia hahalok aat hasoru povu Timor-Leste. Dala ruma, hahalok sira hanesan ne’e mak iha politika ita hanaran, milagre politika.
Povu Timor-Leste iha duni kbiit istorika atu hamosu milagre politika. Karik kbiit ne’e la iha, Xanana ka Ramos Horta mos la sai prezidente Timor-Leste. Sira bele sai de’it gubernur, tan Timor-Leste sei halo parte provinsia Indonesia. Maibe, CVA labele sai parte husi milagre nebe povu Timor-Leste halo. Karika rezultadu CVA sai milagre politika, ne’e milagre ba Xanana ka Ramos Horta ho ema sira nebe hanoin katak CVA dalan uniku atu lori justisa ba Timor.
Iha realidade barak nebe istoria hakerek, milagre boot no maravilha barak nebe ulun-boot sira halo no hari, sai malisan aat liu ba povu nebe sira ukun. Hein katak, CVA la’os malisan ba povu Timor-Leste, maibe sai hanesan “corrente negativo” elektisidade nian nebe sei iha mos nia papel rasik atu kontribui ba prosesu povu Timor-Leste atu hetan naroman justisa. Justisa los nian. La’os justisa nebe Xanana ho SBY hakarak. La’os justisa nebe haburas fali kultura impunidade ba violador direitos humanos sira.

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

Kla'ak semanal edisaun 22 (14 Jullu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Haliri

Poder Halo Ema Lambe Kaben

Estudante universitariu na’in 30 resin iha kadeia. Oras ne’e sira hasoru dadaun prosesu interogatoriu kona ba sira nia aksaun demonstrasaun hasoru desizaun Parlamentu Nasional atu sosa kareta 65.

Prosesu kapturasaun estudante sira ne’e hatudu momoos ba ita, ita nia politiku-na’in sira ninia bosok-ten. Iha kampanya atu kaer ukun, sira proklama atu defende diferensa hanoin, satan liberdade ema nian atu ko’alia. Maibe, kaer tiha ukun, sira nia hahalok hatudu liu karakter ema ditador nian. Proklama-an nudar demokratiku, maibe hahalok ema ditador.

Ema demokratiku tenke hahi liberdade ema nian atu hanoin no ko’alia. Liberdade atu kritika. Ema demokratiku la’os ema nebe alerjiku ba kritika ka demonstrasaun. Ema nebe alerjiku ba kritika maibe kontinua proklama-an nudar demokratiku, ne’e ema hipokrita ka iha lian Indonesia hateten munafik. Ba sira, demokrasia ka liberdade, serve de’it nudar kortina atu taka sira nia karakter otoritariu. Sira uza liafuan sira ne’e nudar kapote atu falu sira nia hahalok ditador.

Kapturasaun estudante sira foin lalais, fo mensajem politika ida klaru husi governu Alianca Maioria Parlamentar ba publiku Timor-Leste, katak demonstrasaun ne’e hahalok ida nebe sala. Ba Prezidente Parlamento Nasional, Fernando “La Sama” de Araujo, desizaun atu hola kareta luxu ba nia ho nia membru na’in 64, mak los liu no tenke los duni. Tanba ne’e, nia la iha opsaun politika seluk atu enfrenta protestu husi estudante sira hasoru desizaun orgaun estado nebe nia lidera. Unika opsaun nebe nia iha mak husik polisia tama ba universidade atu kaer estudante sira nebe halo protestu.

Kapturasaun estudante sira sai mos surpreza politika ida ba publiku. Surpreza la’os tanba deklarasaun Ministro Edukasaun, Dr. Joao Cancio Freitas, nebe hanesan loloos ditador Indonesia Soeharto nia ministro ka jeneral sira uluk nia deklarasaun bainhira estudante sira halo demonstrasaun hasoru politika orde baru. Kebebasan yang bertang-gungjawab.

Surpreza politika ne’e mak realidade katak, kapturasaun estudante sira ne’e mosu iha periudo governasaun nebe figura politika importante 2 involve iha laran nudar ulun-boot. Xanana Gusmao nudar Primeiro Ministro no Fernando “La Sama” nudar Prezidente Parlamentu.

Xanana Gusmao ho La Sama, figura politika 2 nebe durante periodu rezistensia, la’os de’it besik, maibe hamutuk ho jovem no estudante sira hodi hakilar loke hirus-matan hasoru militar Indonesia. Ema hotu hatene, La Sama hetan kastigu tinan 9 husi rejime Indonesia tan organiza demonstrasaun hasoru politika rejime Soeharto kona ba Timor.

Ohin-loron, hafoin kaer tiha ukun, ba dala uluk figura 2 ne’e mak publikamente konsente kapturasaun ba estudante tan de’it halo demonstrasaun. Bele dehan, demonstrasaun nebe La Sama organiza iha tempo ne’eba ho demonstrasaun nebe estudante sira halo foin lalais nia objektivu la hanesan, maibe iha kontekstu direito ba liberdade ekspresaun, hanesan de’it. Demonstrasaun pasifika kontra desizaun ka ezekusaun politika ida nebe la tuir povu nia aspirasaun.

Surpreza boot liu tan, tanba iha tinan 2 kotuk, Xanana ho La Sama la’os hatudu-an de’it maibe proklama-an nudar defensor prinsipiu demokrasia nian hodi organiza demons-trasaun hasoru governu Fretilin nebe tuir sira na’in 2, iha tendensia atu hamosu ditadura, maibe kaer tiha ukun hatama fali estudante sira ba kadeia tan halo demonstrasaun.

Governu Fretilin nebe, tuir Xanana ho La Sama, iha tendensia atu hamosu ditadura ne’e, durante ukun besik tinan 5, maski hetan demonstrasaun bar-barak hasoru nia politika, to’o loron nebe Fretilin husik ukun, o possivel governo ditador ne’e seidauk hatama ema ida ba kadeia tan halo demonstrasaun.

Demonstrasaun husi grupo eis-Komandante Cornelio “L-7” Gama, demonstrasaun hierarkia igreja katolika nebe dura loron 19, tuir mai demonstrasaun nebe Xanana ho La Sama rasik suporta iha 2006 atu hatun governu Fretilin. To’o demonstrasaun ramata, la iha ema ida mak tama kadeia, maski demonstrante sira hakilar ho liafuan insultu no tolok Primeiro Ministro momentu ne’eba, Dr. Mari Alkatiri.

Atu los ka sala iha loron oin mai, estudante na’in 30 resin ne’e sei la haluha sa ida mak Xanana ho La Sama nia governu halo. Iha loron oin mai, Xanana ho La Sama nia naran, la’os de’it hakerek iha estudante sira ne’e nia diario, maibe sei sai referensia mos ba estudante sira atu luta nafatin ba autonomia kampus no ba interesse publiku. Luta nebe Xanana ho La Sama uluk hanorin hela, maibe agora viola.

Lisaun importante ba ita hotu, liu-liu ba estudante sira: kadeira ukun la’os halo ema tolan kaben de’it, maibe halo ema lambe kaben mos.

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)