Kla'ak Semanal Edisaun 27 (20 Agostu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

Haliri
F-FDTL forsa povu ka Sai Aparellu Represivu Estadu ba Povu?
Iha matenek nain husi Fransa Louise Althusser nebe hamosu konseitu Ideological State Apparatusses (ISA) no Repressive State Apparatusses (RSA). ISA mak forsa nebe dalabarak estadu uza hodi influensia nia povu hanesan liu husi media, livru, igreza no seluk-seluk, maibe dala barak kuandu ISA la konsege governu sei uza forsa RSA hanesan militar ka polisia.
Falintil mosu husi Fretilin nudar liman kroat hodi liberta povu Maubere husi kolonialismu. Nudar liman kroat povu, nia la hamrik mesak hodi defini rasik nia politika maibe tuir liña a politica manda fuzil katak politika mak determina lalaok Falintil hodi luta ba libertasaun nasional.
Konflitu barak nebe mosu iha bainhira Falintil reziste iha Fretilin nia okos. Mudansa Falintil nebe akontese iha tinan 1977 nia klaran tamba konflitu iha Fretilin nia laran. Komite Sentral iha iha nia reuniaun iha Aikurus-Aileu halakon Departamentu Defeza Nasional. A politica manda fuzil sai nudar konflitu ida iha Falintil nia laran. Eis militar Portugez nebe sai membru Falintil sinti katak nia funsaun kiik liu fali ema sivil. Tamba konflitu entre sivil no militar sai nudar fator ida hodi hamate Agostinho Espirito Santo (komandante ida iha Fronteira Norte), Aquiles Freitas (Komandante iha setor Sentru Leste) no Martinho Soares.
Diferensia boot entre Falintil uluk no F-FDTL mak Falintil la hases an husi programa sosial ekonomia hanesan edukasaun, saude no agrikultura no kultura. Forsa la haketak an husi povu nia moris. Nia moris hamutuk ho povu, povu iha, falintil. Konseitu Mao Tze Tung ikan no we mosu iha tempu neba.
Iha zona reta guarda nebe sai nudar base de apoiu sai forsa politika no lojistika rezistensia hasoru okupasaun Indonesia. Baze no apoiu nebe rahun no komite sentral nebe mate barak no naksobu, halo Fretilin tenki reorganiza an. Lideransa politik no militar nebe sei moris halibur hamutuk iha parte leste hodi reorganiza Fretilin no Falintil. Iha ekontru iha Foho Aitana, Lacluta Viqueque. Kay Rala Xanana Gusmao no Mauhunu Bolerek Karantaianu nudar membru komite sentral nebe sei ativu halo konferensia no hili membru komite sentral foun no hili lideransan iha frente diplomatiku. Fretilin muda ba Partidu Marxista Lenista Fretilin (PMLF) maibe la kleur muda fila fali ba Fretilin. Iha konflitu nebe mosu relasiona ho mudansa hirak ne’e; Kilik Wae Gae no Mauk Moruk kontra desizaun ne’e nebe halo Kilik Wae Gae sai lakon no Mau Moruk mai rende.
Falintil nebe hahu reorganiza fila fali husi parte leste halo mos membru falintil barak sai husi parte ne’e. Kolonialismu Indonesia nebe brutal no partisipasaun husi entidades laos Fretilin nebe hakarak partisipa iha luta hamosu ideia unidade nasional no halo Falintil sai apartadarismu katak sai forsa ba povu Timor tomak nian hodi luta ba ukun rasik an. A politica manda fuzil la implementa tan, komesa hamosu sistema komandoism. Laiha tan desizaun demokratiku hotu-hotu tuir sistema komando. Programa sosial ekonomi la halao tan. Povu organiza tuir sistema klandestina nebe sai subordinadu ba Falintil. Falintil ka komandu da luta mak foti desizaun. Knaar klandestina nian mak lojistika, estafeta no organiza demonstrasaun.
Molok referendum, Falintil tama iha akontanamentu no liutiha referendum mos Falintil konsidera nudar forsa ilegal tamba ne’e tenki hela nafatin iha akontanamentu iha Aileu.
Laiha diresaun husi konsellu seguransa ONU nian ba futuru Falintil. UNTAET simu proposta husi governu Britanika hodi halo estudu nebe lidera husi King’s College. Iha Fevereiru 2001 Falintil transforma ba F-FDTL. Ohin loron iha planu Forsa 2020 maibe sei kontinua segredu.
Esperiensia hatudu mai ita katak konsentrasaun luta atu duni militar Indonesia halo ita rasik laiha konseitu klaru konaba saida ita halo bainhira ukun tiha an husi Indonesia. F-FDTL hahu fali iha mudansa foun durante krize 2006, petisionariu mosu tamba konsidera iha diskriminasaun loro sae loromonu. Krize nebe konsege hamonu governu Fretilin. F-FDTL halo intervensaun iha 28 Abril 2006 ema hotu hakilar. Maibe bainhira F-FDTL tama iha operasaun konjunta hodi buka petisionariu no grupu Alfredo ema hotu nonok. Maibe triste liu liutiha eleisaun jeral 2007, problema petisionariu seidauk rezolve tamba ida nebe uluk hamutuk atu hatun Fretilin haree petisionariu nudar kerikil iha sapatu governu AMP.
Derepenti ita rona husi membru governu nebe hateten katak diskriminasaun laiha F-FDTL nia laran tamba petisionariu sira simu deit osan no fila fali ba uma hodi hahu vida sivil. Petisionariu, hanesan mos konflitu militar iha ailaran kauza ba problema nunka la rezolve. Ida kontinua sai nudar vensedor hodi halakon sira seluk.
Komemorasaun loron Falintil nudar loron atu selebra povu nia manan, maibe sai fali oinseluk, povu barak la sinti parte ona husi forsa. Derepenti iha espanduk iha dalan-dalan hodi hakerek fila fali Falintil mak Ikan, povu mak be. Ho situasaun deskonfiansa malu nebe makas liu entre povu ho povu, no entre povu ho lideransa no entre lideransa no lideransa, konseitu ne’e nudar buat mamuk ida. Too ona tempu atu haree problema nia hun hodi lori fila fali forsa armada nudar forsa povu nian laos forsa ba interese politiku grupu balun nian no halo F-FDTL nudar forsa represivu ba nia povu rasik. Labele hakfodak bainhira nain ulun sira koalia beibeik estabilidade, maibe se nia estabilidade?

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 26 (13 Agostu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

HALIRI
Promulgasaun Orsamentu Rektifikativu la Rektu?
Besik semana ida resin, hafoin haksesuk malu “la hun la dikin” iha Parlamentu Nasional, Orsamentu Rektifikativu (OR) hetan aprovasaun husi povu nia saseluk, ilustre deputado ho deputada sira. “La hun la dikin” tanba deputadu ho deputada sira nebe vota “contra” proposta ruma, barak la iha “hun (argumentu, edit.)” nebe forte no kle’an, no sira nebe vota a favor mos barak la iha “dikin (la ho intensaun di’ak, edit.) nebe furak ka nurak. Argumentu no intensaun nebe ita nia deputadu ho deputada sira hato’o, barak liu nakonu ho vingansa politika partidaria do que hafutar ho substansia interesse povu nian.
Iha parte seluk, membru governu sira mos iha sira nia aprezentasaun ho esplikasaun hatudu momos de’it governu Alianca Maioria Parlamentar, AMP, nia karakter “despesista” ka kanteen fakar osan. Orsamentu Rektifikativu governu AMP hetan aprovasaun husi Parlamentu Nasional, la’os tanba bazeia ba planu ezekusaun nebe di’ak, maibe tanba de’it natureza kompozisaun membru parlamentu. Katak, maski planu la iha, maibe tanba deputadu husi AMP mak maioritariamente domina parlamentu.
Bainhira ita akompanha debate parlamentu kona ba orsamentu, ita la’os kabun makili de’it tanba komik, maibe ita laran susar mos. Kabun makili tanba dala barak, ita hare ita nia deputadu ho deputada sira balun nia hahalok hanesan ema pailasu (badut, edit.) sira iha palku leten.Laran susar tanba orsamentu ho montante ida aas liu no barak tebes, hetan aprovasaun la ho justifikasaun nebe forte.
Hafoin hetan tiha aprovasaun husi Parlamentu Nasional, ita hanoin katak “pailasada (kebadutan, edit.) politika ne’e remata ona. Afinal, ita sei horon nafatin hahalok manobra husi ukun-na’in sira nian iha nivel nebe aas liu, iha gabinete Prezidente Republika nian. Liu husi kanal televizaun governu nian, TVTL, Prezidente Ramos Horta deklara katak, molok atu halo promulgasaun ba Orsamentu Rektifikativu nudar lei, nia sei husu Tribunal Rekursu atu fo avaliasaun tuir Konstituisaun hodi justifika Orsamentu Rektifikativu nia konstitusionalidade. Katak, bainhira Tribunal Rekursu sei fo nia hanoin, liu-liu kona ba ezistensia Fundos Estabilisacao Economica nebe halo parte Orsamentu Rektifikativu ne’e, Prezidente Republika seidauk bele promulga.
Maibe, hanesan ita hotu hatene katak, Tribunal Rekursu seidauk fo nia avaliasaun tuir pedidu Prezidente Republika nian, Jornal da Republica fo sai tiha ona Orsamentu Rektifikativu. Aneh bin ajaib! Atu estranhu ka ajaib, Prezidente Republika de’it mak bele esplika no klarifika kona ba konfuzaun ne’e. Buat nebe klaru tiha ona mak, Prezidente Ramos Horta sei hala’o vizita ba tasi-balu, governu AMP halo festa tiha ona iha Primeiro Ministro nia uma, Balibar, 8 Agosto kalan atu komemora aniversariu ba dala uluk (tinan ida, edit.) sira kaer ukun hodi sura sira nia susesu.
Prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu nebe estranhu ne’e, oras ne’e la’os de’it sai polemiku politik iha nivel nasional, maibe sai mos notisia ajensia notisioza internasional.
Partido opozisaun nebe lidera husi FRETILIN, kestiona maka’as prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu nebe kontradiz ho deklarasaun Prezidente Ramos Horta nian iha TVTL. Reportajem radio Australia ABC, konsidera promulgasaun Orsamentu Rektifikativu husi Prezidente Horta nudar “accident (kecelakaan, edit.)” ida. ABC reporta katak “East Timor President accidentally signed the Rectified Budget…”
Atu “accidentally (secara kecelakaan, edit.)” ka “coincidentally (secara kebetulan, edit.)”, ka tanba ta’uk (ketakutan, edit.) karik, publiku Timor-Leste iha direitu atu hetan esplikasaun, liu-liu esplikasaun husi Prezidente Ramos Horta. Prezidente Horta, bainhira fila husi tasi-balu, tenke klarifika ba publiku Timor-Leste, kona ba assunto ne’e. Tanba, nudar Xefe Estado, Dr. Ramos Horta iha obrigasaun atu satan povu nia interrese. Obrigasaun ne’e mak labele husik povu moris ho konfuzaun.
Prezidente Horta tenke esplika tansa mak nia tenke asina Orsamentu Rektifikativu iha nia Gabinete, maibe iha tempu hanesan halo pedidu ba Tribunal Rekursu atu fo avaliasaun. Tribunal Rekursu la’os grafika nasional (percetakan Negara, edit.). Tan ne’e, ita la fiar no sei labele fiar duni, bainhira staf Prezidente Horta simu ordem atu lori dokumentu Orsamentu ba Tribunal Rekursu, maibe lori fali ba percetakan Grafica Patria.
Ita hein katak, la’os tanba povu moris iha nakukun tan elektrisidade mate bebeik, ukun-na’in sira buka halo konfuzaun hodi obriga povu sai beik. Ita hatene katak Grafika Patria enerjia la mate hodi imprimi Jornal da Republica, maibe la’os ho ida ne’e, ita mos buka atu hamate fali povu nia direitu atu hetan esplikasaun nebe los kona ba assunto nebe relasiona ho sira nia moris. Atu los ka la los aban-bainrua, ita hatene ona katak prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu la rektu. Katak, la los.
Ho la deliberadamente (dengan sengaja, edit.) husik povu moris iha konfuzaun, ukun-na’in sira hametin liu tan povu nia fiar katak, nasaun ne’e la’os ema pailasu (badut, edit.) sira mak ukun. Maski psikolojikamente, ita presiza pailasu sira atu halibur no haksolok ita hodi labele stress bebeik tanba hahalok ukun-na’in balun nebe hanesan pailasu.

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)