Kla'ak Semanal Edisaun 19 (19 Juñu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Haliri
Vitória ba Estudante Timor-Leste.
Toyota Prado Sama Deputadu AMP!
Loron 12 fulan Juñu marka loron istóriku ida ba Timor-Leste. Movimentu estudante nian sai hanesan diman-tutun hodi lidera povu hasoru ukun-na’in sira, ne’ebé halo polítika la korresponde ho nesesidade povu nian. Disatisfasaun populár hasoru deputadu AMP ne’ebé hakarak sosa karreta luxu ba sira-nia an, hotu ho demo loron-tolu hodi obriga AMP dada filafali desizaun ne’e. Estudante sira halibur hamutuk presaun hosi sektór oioin iha sosiedade laran, hosi partidu opozisaun, mídia, NGO, grupu foin-sa’e, igreja ho grupu sosiedade sivíl sira seluk, hodi dezafia desizaun ne’e. To’o ikus deputadu sira hosi aliansa maioria rende duni, hodi dada filafali desizaun atu sosa karreta luxu. Ne’e vitória ida ba movimentu estudante nian no ba povu Timor-Leste tomak.

Ita tenke basa liman ba estudante sira, ne’ebé lakohi tuur nonook bainhira sira haree injustisa. Sira hatudu katak ho determinasaun uitoan, foho mós sira bele muda, tasi mós sira bele fera, maioria parlamentár mós tenke hakru’uk. Se estudante sira bele halo demo hasoru deputadu sira tanba karreta hirak ne’e, saida tan maka sira bele halo? Resposta maka, se deputadu sira fiskaliza governu nia lala’ok, sosiedade sivíl maka tenke fiskaliza deputadu sira. Estudante sira loke uluk ona dalan hodi hatudu katak sira iha “podér atu veto” buat ne’ebé parlamentu deside. Entaun, karik sei iha mós asaun hasoru korrupsaun aas ne’ebé buras iha governu AMP laran? Se povu sisi hahán maka ofisiál governu AMP sibuk hamahar fali sira-nia bolsu? Halo mós asaun hasoru tentativa atu fa’an rai ba ema li’ur bainhira rai atu kuda ai-han ba povu mós laiha. Halo mós asaun hodi ejije justisa ba ukun-na’in sira, katak hotu-hotu tenke hakru’uk ba justisa? Ita tenke ejije istória loloos kona-ba atake hasoru Xefe de Estadu, Prezidente Ramos-Horta iha fulan Fevereiru ne’e, no mós autór loloos ba krize tinan 2006. Sosiedade sivíl iha knaar boot atu halo atu fiskaliza no kontrola ukun-na’in sira bainhira sira ho sira laiha vontade atu fiskaliza malu.

Movimentu estudante ne’e hahú ona momentum ida atu marka estudante sira nia prezensa hanesan katalizadór ba mudansa ka reforma. Ida ne’e vitória ki’ik ida ba vitória importante sira seluk ne’ebé atu mai. Estudante sira iha Indonézia kaer papél importante hodi hamonu ditadór Suharto, ida ne’e fó lisaun barak ba ita hotu, liu-liu ba estudante sira. Estudante Timor-Leste nian tenke kontinua nafatin ho momentum ida ne’e hodi kestiona nafatin buat ne’ebé maka sira haree la loos. Sira bele sai matan ho tilun atu tutan povu ki’ik sira nia kbiit hodi asegura katak ukun-na’in sira serve duni interese povu nian la’ós sira nia an rasik.

Ikus mai, saida maka ita bele hatete kona-ba deputadu aliansa maioria? Ita basa liman ba sira tanba to’o ikus sira hetan duni o bom senso hodi haree katak sira-nia kadeira importante liu Toyota Prado. Deputadu sira rende tanba sira lakohi lakon kadeira. Karik sira ulun moruk atu sosa duni karreta luxu ne’e ba sira-nia an maka sira lalika mehi tan atu ukun to’o 2012. Insidente ne’e hatudu karákter reprezentante povu nian ne’ebé povu tomak fó fiar atu reprezenta povu-nia interese, maibé, to’o ikus buka habokur an fali. Bainhira povu sisi hahán no deputadu sira sisi fali karreta luxu ba nia an, ne’e ita bolu saida? Deputadu sira halo fali Uma Fukun hanesan fatin atu hetan benefísiu ba ninia an rasik. Ohin sira sisi karreta ho laptop, aban fali saida? Se nune’e, sé maka lakohi sai deputadu?

Depois sira defende karreta 65 ne’e mate-mean. Lójika iha ne’ebé atu fó karreta luxu ba malu iha tempu ida povu ne’ebé fó mandatu ba sira dada-iis hela tanba sasán folin karun, ai-han menus no presu mina-rai sa’e to’o lalehan? Razaun saida loos maka Prezidente Parlamentu, Sr. Fernando Lasama defende metin katak karreta ne’e deputadu sira-nia direitu hodi bolu tan estudante sira beik-teen no laiha kapasidade intelektuál? Vise Prezidente Parlamentu, Dr. Vicente Guterres defende to’o matan-fuan atu naklosu sala-sala iha TVTL kona-ba desizaun ida ne’e? Vise Primeiru Ministru José Luis Guterres defende desizaun ne’e hodi dehan katak povu lakohi deputadu sira halo servisu. Aduh! Entaun lalika fó Toyota Prado de’it, fó mós Grand Piano ba deputadu ida-idak, keta nune’e sira sei servisu di’ak liután?

Sorte! Se movimentu estudante ne’e la mosu, ita la hatene loos, keta la’ós karreta luxu de’it karik? Loron ida maka deputadu ho ukun-na’in sira sei moris iha luxu maibé tau fali povu ba lixu. Ohin, infelizmente ba deputadu sira, Toyota Land Cruise Prado halai sala sama fali nia na’in to’o mate. Aban ita la hatene. Maibé salut nafatin ba estudante sira. Viva Estudante Timor-Leste!

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 18 (8 Juñu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Haliri
Moe Boot ka Moe Laiha?
Si’ik to’ok! Ba rai ida, ne’ebé konsideradu hanesan ki’ak liu iha mundu, povu moris ho menus de $1 loron ida, balu sei hela nafatin iha lona okos, krize ai-han aperta, ho problema polítika-sosiál ne’ebé bele doko rai ne’e to’o monu, saida maka ninia reprezentante sira halo atu hadi’a nasaun ne’e? Sira sosa Toyota Land Cruiser Prado ho folin besik $35,000 ba membru parlamentu ida-ida! Ida ne’e maka ita nia reprezentante sira deside iha Uma Fukun.

Ida ne’e ema bolu eskándalu ka moe-boot iha rai barak. Rai barak ne’ebé riku mós ema sei la hanoin to’o desizaun ida hanesan ne’e. Ba rai ki’ak terseiru mundu sira buat sira hanesan ne’e normál fali? Karik mentalidade terseiru-mundista nian maka lanu hotu ona Timor-oan sira? Até ita-nia reprezentante sira mós laiha ona moe atu fó prezente ba malu ho povu-nia kustu? Entaun ida ne’e la’ós moe boot maibé moe laiha!

Imajina. Osan $35.000 atu sosa Toyota Prado ida bele selu ema na’in hira bá servisu? Bele halo uma hira ba IDP sira ne’ebé oras ne’e hakarak fila fali ba sira-nia fatin? Bele hadi’a eskola hira? Bele sosa foos karón hira ba populasaun iha Ataúro?

Deskulpa! Ita haluhan tiha. Membru parlamentu sira mós tenke iha netik “dignidade” ho “importánsia” nu’udár reprezentante povu nian. Membru parlamentu tenke iha karreta luxu tanba sira nia pozisaun importante. Keta ho karreta luxu no goza ho moris di’ak maka sira bele rezolve povu nia problema tomak karik? Sira presiza Toyota Prado di’ak ida atu fó netik konfortu (kenyamanan) bainhira sira dezloka ba foho atu hare “sira-nia povu”. Iha dalan ibun, Toyota Prado ho vidru metan no AC malirin sei haketak sira hosi povu ne’ebé sira reprezenta tanba sira tenke proteje sira-nia “dignidade” ho “importánsia”. La kleur kala Toyota Prado maka sei vizita dezlokadu sira, ne’ebé ohin haloot lona iha kampu IDP hodi harii fali lona iha fatin-seluk, hodi lori lian-murak ba sira. Tebes duni, rai-manas ho rai-rahun la’ós fatin ho dignidade ba deputadu sira ne’ebé mesak ema importante de’it.

Ikus ne’e de’it karreta estadu nian la’o namkari tun-sa’e iha Dili laran barak liu fali karreta pribadi. Kuitadu. Iha Domingu ho loron-santu mós funsionáriu sira ne’e badinas nafatin hodi hala’o servisu tanba ne’e maka sira semo bá-mai ho karreta plat G. Até sira nia família tomak mós tuir hotu sira bá servisu. Sá tan sira halo sira nia servisu iha tasi-ibun durante pikiník. Kuandu Toyota Prado sira ne’e mai hotu, 65 totál, Dili laran kala sei sai hanesan sidade boot ida hanesan Singapura ka Sydney. Karreta lakan-nabilan sei tun-sa’e entre mizéria ne’ebé maka hanesan moris loron-loron ba povu baibain. Señór deputadu sira sei mantén sira-nia “dignidade” ho “importánsia” hodi tau sira nia an diferente hosi povu ki’ik-kiak. Dili sei sai fatin ba Pajero ho Prado de’it, ba ema boot ho “dignidade” no “importánsia” hanesan na’i-ulun reprezentante sira.

Depois ita husu tansá maka MCC (Milleniu Challenge Coorporation) sei laran rua-rua atu fó osan compact mai ita? Haree de’it ba indikadór ne’ebé foin daudauk MCC publika. Iha tinan 2006, iha governu anteriór, Timor-Leste hetan marka verde iha kontrolu ba korrupsaun, ne’e katak livre hosi korrupsaun. Iha tinan 2008, MCC fó marka mean ba governu ida ne’e tanba korrupsaun ne’ebé aas. Ho karreta 65 ne’e, governante sira la na’ok de’it ona hosi kotuk maibé na’ok tan hosi oin hodi uza sira-nia “maioria parlamentár” atu fó karreta luxu ba sira nia an rasik.

Primeiru Ministru AMP, Señór Xanana Gusmão, deklara katak tinan ne’e sai tinan ba reforma. Kala reforma maka mai duni ona ne’e. Reforma uluk ba na’i-ulun sira. Fó lai “dignidade” ho “importánsia” ba sira, depois maka sei halo fali reforma ba povu ne’ebé sira reprezenta. Ita hein katak bainhira reprezentante povu nian ne’e hetan ona moris di’ak, sira sei hanoin hodi halo netik buat ruma ba povu ne’ebé sira reprezenta. Sira sei reforma netik povu ki’ik sira hodi fó mós dignidade ho importánsia ba sira. Ka, reprezentante sira sei buka moris di’ak de’it no haluhan tiha susar ne’ebé sira nia povu hetan? Si’ik to’ok ba?

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 17 (27 Maiu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Haliri
Maubere, fiar ó nia an
Loron rua-nulu fulan Maiu foin daudauk ne’e marka loron ida ema hotu-hotu sei la haluhan. La’ós de’it katak loron ne’e maka loron Restaurasaun ba Independénsia, eh loron ne’ebé Maubere ejije ninia rain (ba maluk ASDT/FRETILIN sira), ou, simples loron-boot ida ba funsionáriu sira hetan feriadu. Lae, Loron ne’e mós hanesan tempu uitoan ba reflesaun atu refleta ba tempu iha tinan neen nia laran mai to’o ohin loron, tinan ukun-rasik-an.

Ita haree fali ba tinan neen kotuk, Timor-Leste konsege foti pasu boot barak atu harii Nasaun Maubere. Hosi 20 de Maio 2002 Timor-oan siar hari’i Estadu ida ho governu ida ho funsaun públika ida komplikatu atu apoia sira. Harii sistema justisa ida, maske fraku. Harii sistema edukasaun ho saude. Harii forsa defeza ho seguransa ne’ebé Timor-oan tomak iha orgllu bá. Timor-oan sira konsege mós harii nasaun demokrátika bazeadu ba prinsípiu de direitu demokrátiku, ho separasaun klaru entre órgaun soberania oioin. Timor-Leste hakur eleisaun lubuk ida mós, ho dame no susesu. Timor-Leste harii sistema ida atu rai osan ba jerasaun foun liu hosi reseita hosi ninia rekursus naturais rasik. Liu tiha tinan hirak hafoin restaurasaun ba ukun-rasik-an, Timor-Leste sai hanesan modelu ida atu fó esperansa ba nasaun foun seluk katak esperansa iha. Katak, rai pos-kolonial ho pos-konflitu hotu-hotu la presiza monu fila fali ba konflitu ho destruisaun, fízika ka psikolójika. Timor-Leste la’ós de’it nasaun foun liu iha mundu, maibé hanesan mós esperansa foun ba povu ho nasaun ki’ik-kiak sira seluk. Ida ne’e reflesaun di’ak ida, ne’ebé lori dame mai ita-nia laran no hakmaak ita nia neon. Maibé iha mundu maksalak no mortál, laiha buat ida mak perfeitu. Infelízmente, fulan-midar ne’ebé Timor-Leste hetan la dura kleur. Mehi-di’ak sai mehi-aat. Esperansa sai frustrasaun.

Tinan ida molok Timor-Leste atu hakur ba etapa importante ida iha ninia moris – eleisaun jerál tinan 2007 – derepente, kalohan metan boot ida taka. Hosi 2006 to’o 2008 nasaun Maubere ne’e hakur istória metan ida. Soldadu dezerta kuartél. Prezidente fahe ninia povu ba rua. Major sai rebelde. Rebelde ataka estadu. Estadu hakuak rebelde. Deputadu kaer kilat. Primeiru ministru tun. Ministru tama prizaun. Refujiadu ho dezlokadu iha rai-laran tomak. Primeiru Ministru sai Prezidente; Prezidente sai Primeiru Ministru. Rebelde mate. Atentadu hasoru Prezidente. Primeiru Ministru mos dehan hetan atentadu hasoru nia. Aliansa polítka ema la simu. Governu frajil. Milisia ohodor hetan perdaun. Ai-han folin sa’e. Fundu petrolíferu atu to’o US$3.000.000.000 ona. Ita mak refleta to’ok bá.

Iha loron 20 fulan Maiu, karik buat ne’ebé Timor-oan tomak bele iha reflesaun hanesan maka oinsá nasaun Maubere ne’e hamriik. Timor-oan tomak bele nahohuk katak hosi 1974 to’o 1999, funu atu hadau fali Maubere nia rain kusta Timor-oan hotu-hotu nia vida. Matebian asua’in rihun atus-rua resin sai sasin ba luta ida ne’e. Se ita hotu iha lia ida de’it, kona-ba saida maka ita sei refleta hamutuk ohin, entaun ita mós sei iha hatán hanesan bainhira matebian sira ne’e mai husu: tansa? Ita hatán hanusá? Husu ba sé? Sé maka sala?

Talves ita lalika laran taridu. Timor-Leste hetan fila fali oportunidade foun atu harii hikas ninia rain liu hosi maturidade ne’ebé maka sidadaun balun hatudu ona. Ne’e katak sei iha esperansa ba nasaun Maubere ne’e, maske malae sira keta laiha ona karik? Ita iha lider ne’ebé sai ezemplu di’ak ba nasaun tomak hodi submete sira nia an ba justisa no to’o ikus hatán duni ba salak ne’ebé sira halo (maske lider sira seluk sei tetu hela se sira hakarak bá hasoru justisa ka lae).

Hahalok ezemplar ida seluk maka, embora partidu vensedór iha eleisaun la hetan podér tuir Constituição, partidu ne’e hili atu hala’o nafatin prosesu demokrátiku liu hosi lala’ok demokrátiku, hodi partisipa nafatin iha prosesu konstrusaun ba nasaun. Forsas armadas Timor-oan nian mós konsege hala’o operasaun pasífiku ida hodi halibur filafali rebelde sira atu mai tuir prosesu jutisa. Ita-nia lider balu mós hatudu siar nia laran-luak no sentidu humanístiku hodi fó perdaun ba prizioneiru sira, maske balu halo krime ne’ebé aat tebetebes, ne’ebé ita rasik la konsege imajina. No mós, Timor-Leste iha ona besik US$3.000.000.000 (tokon rihun-tolu) iha banku! Sei iha susesu seluk-seluk tan, ne’ebé, karik, só ema ho espíritu Maubere de’it maka bele kompriende no apresia. Esperansa sei iha.

Ba loron 20 fulan Maiu ne’e, Timor-oan tomak restaura hikas fali ninia nasaun hodi kaer duni kuda-talin. Talves, ita nia reflesaun mós bele ajuda ita restaura filafali ita-nia espíritu, ne’ebé lori ita ba ukun-rasik-an? Ita tenke fiar ita-nia an.

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 16 (16 Maiu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Haliri
Dalan Mak Entupidu ka Ita mak Estupidu!
Iha Timor, bainhira ita hare ema fuk-mutin sira iha halo politika, ita nia liman katar fali atu kaer kabun-kidun. La’os atu koi tan katar. Mos la’os atu kaer tan moras.

Maibe, tan ta’uk ita nia oin lulik hetan bolada politika husi sira nia xutu politiku. Ita nia isin-fulun hamrik fali.Ita hare sira halo politika hanesan fali labarik sira halimar japodi. Ida subar, ida buka. Buka hetan tiha, ida ohin buka ne’e subar fali, ida be subar ne’e buka fali.

Dalaruma hahalok politika ema fuk-mutin sira ne’e halo ita mos hanoin fali oin sa labarik sira haksesuk-malu tan fofi-malu bainhira halimar paulito, kaleik ka baku doit (osan).

Foin lalais, ita hotu akompanya oinsa ita nia politiku-na’in sira – nebe fuk-mutin hotu ona – halo politika hanesan ama-ferik sira nakbabak ropa kuak. Les hena pedasuk ida husi ropa sorin hodi suku fali ku’ak iha ropa sorin. Les kalsa-ain hodi taka fali ku’ak iha kalsa-kidun.

Ita hare partido boot ASDT. Partido boot nebe lidera husi Proklamador Independensia Unilateral, Francisco Xavier do Amaral, teki-teki ameasa hakarak dadaan sai husi Aliansa Maioria Parlamentar, AMP. Fofoun ita hanoin ameasa de’it, maibe ikus mai ASDT asina duni akordu ho partido opozisaun maioritaria FRETILIN, atu hari plataforma politika ida.

Haree ba situasaun ne’e, FRETILIN mos hahu “kaer la metin.” Bisi-bisu tun-sa’e, dada-malu ba mai, hakfodak ulun-boot numeru 1 ho 2 husi partido istoriku rua ne’e nia oin hamnasa basa-liman taka ekran televizaun. Intensaun husi plataforma politika ne’e mos boot tebes – karik lakohi dehan ambisiozu. Sira hakarak hari governu grande inkluzaun. Hanoin nebe uluk, hafoin eleisaun parlamentar, FRETILIN hato’o no defende iha prezidente Horta nia oin. Ita hotu hatene katak, ikus mai governu grande inkluzaun sai “mehi” ba Mari Alkatiri ho FRETILIN no sai “lixu” ba Xanana ho nia AMP.

Iha situasaun ne’e, ita bele dehan katak, atu ASDT, FRETILIN ka AMP, politikamente, sira nia dalan “entupidu.” ASDT haree katak, iha governu AMP nia laran, ASDT la kaer pasta nebe determinante ka influente iha ezekutivu bainhira kompara ho PSD, aliadu ASDT nian iha kampanya parlamentar 2007. Sa tan, Gil Alves ho Abilio Lima sai figura kontraversial iha ASDT, Kontraversi nebe obriga Xavier do Amaral hasai sira husi partido tan ejijensia husi massa.

Molok asina akordu ho FRETILIN, Xavier do Amaral husu ba Primeiro Ministro Xanana Gusmao atu hasai Gil Alves ho Abilio Lima husi kargu nebe sira kaer hodi fati fali ema nebe ASDT rasik prepara ona.

Enfelizmente, Xanana Gusmao – hanesan baibain – halo finji la rona. Justru Xanana sei lori tan Gil Alves tuir nia ba Indonesia hodi asina akordu balun ho Indonesia. Ida ne’e, halo avo Xavier nia tensaun politika sa’e.

Bainhira Xanana sei “sibuk” hela atu husu perdaun ba Indonesia tan Presidente Horta nia deklarasaun kona ba Desi Anwar ho Metro TV, ASDT ho FRETILIN hahu halo preparativu atu asina akordu.

Rona bisi-bisu ne’e, Xanana soin-sala, fila lalais tiha mai Timor ho intensaun atu trava avo Xavier nia passo. Xanana la konegue trava Avo-Xavier nia passo atu asina akordu ho FRETILIN. Xavier haree katak nia dalan iha AMP entupidu ona. Nia fiar katak, atu hamos ku’ak iha “valeta” AMP hodi fo fatin ba ASDT, so uza FRETILIN hanesan “aisu’ak.”

Ita la hatene, se FRETILIN konsiente ho manuver katuas Xavier nian ka lae. Ita mos la dauk hatene dezenvolvimentu politiku tuir mai. Buat nebe ita hatene katak, ASDT deklara ona iha imprensa atu dada fali sira nia akordu ho FRETILIN. Avo Xavier, maski katuas ona, maibe nunka kole atu halo “saltada” politika.

Se mak hili bola? La hatene aban ka bainrua, maibe por enkuantu, FRETILIN mak tenki hili duni. AMP nia defeza politika metin tan. AMP hetan tan apoiu husi UNDERTIM. Ema fuk-mutin sira dala barak difini demokrasia ne’e tuir sira nia fuk-mutin. Ba sira, konseitu maioria ka minoria, la’os deferensa numeru votos, maibe diferensa entre fuk-lahan nebe mutin ona ho sira nebe sei metan. Bainhira sira nia fuk-mutin barak liu ona, entaun sira mak “maioria”, maski sira mesak de’it.

Atu halo sa ida tan? Nasaun ne’e, Xavier ho Xanana nian. Rai ne’e Mari ho Horta nian. Mario Carrascalao ho Gil Alves nian mos. Resto, mesak…, sa ida tan se la’os “estupidos” tan-tanan? Estupido ka entupidu? Hatan rasik ba!

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)