Kla'ak Semanál Edisaun 37, 27 Novembru 2008
HALIRI
VI Governu Inkonstitusional?
Tribunal Rekursu nudar instituisaun judisiariu nebe as liu iha Timor-Leste. Tribunal Rekursu halao mos funsaun Tribunal Supremu nebe too ohin seidauk eziste iha ita nia rain hanesan konstituisaun RDTL haktuir. Desizaun Tribunal Rekursu nudar desizaun ida nebe as liu ona; tuir konstituisaun RDTL artigu 153 hateten katak desizaun Tribunal Rekursu labele appealed (naik banding) ka iha liafuan seluk desizaun Tribunal Rekursu mak desizaun ikus ona laiha tan desizaun seluk.
Bainhira Tribunal Rekursu deside konaba dekretu lei ba Fundu Estabilizasaun Eko-nomika katak tuir konstituisaun, halo IV governu konstitusional ne’e manan iha Tribunal Rekursu, iha tempu neba Governu konsidera desizaun ne’e nudar povu nia manan. Laiha ema nebe kestiona desizaun ne’e, Fretilin maski lakon, simu desizaun ne’e.
Infelizmente, desizaun Tribunal Rekursu iha 13 Novembru nebe fo manan ba de-putadu 16 husi Fretilin, PUN no KOTA nebe keixa inkonstitusionalidade orsamentu rektifikativu, Presidenti Republika, Presidenti Parlamentu Nasional no Primeiru Ministru kestiona fali validade desizaun ne’e. Reasaun husi Governu, Parlamentu Nasional no Presidenti Republika ba desizaun Tribunal Rekursu nebe hateten Fundu Estabilizasaun Ekonomika (tokon $240) no Transferensia osan liu 3 % (tokon $396) husi Fundu Petroliferu hanesan kebakaran jenggot. Knananuk tuan ema hananu fila fali: ema es-tranjeiru mak halo desizaun, laos desizaun juiz hotu-hotu, la simu notifikasaun husi Tribunal Rekursu, etc.
Juiz estranjeiru no ema Timor-Leste sai problema bainhira la tuir ukun nain sira nia hakarak. Se karik, iha dalan atu ukun nain sira interven, sira sei interven; Xanana Gusmão interven desizaun tribunal distritu Dili atu kaer Wiranto nudar kriminozu ba krime grave hodi husu Prokurador Jeral Republika Longuinhos Monteiro atu hapara desizaun ne’e. Se karik, ukun nain bele interven ba desizaun juiz hirak ne’e, sei laiha problema ho juiz internasional sira.
Mensajen nebe Presidenti Republika, Parlamentu Nasional no Governu hakarak hatoo mak sira lakohi simu desizaun Tribunal Rekursu. Se uluk, desizaun Tribunal Rekursu ba Dekretu Lei Fundu Estabilizasaun Ekonomiku nebe hateten tuir konstituisaun nudar povu nia manan; agora tamba desizaun Tribunal Rekursu la afavor ba ita, ita konsidera ne’e nudar povu nia lakon? Lae! Tamba, buat nebe eziste mak ita hakarak politiza buat hotu-hotu ba ita nia interese deit. Hau nia mesak mak los liu, sira seluk nian la los. Triste liu tan, konstituisaun nebe sai mata dalan ba lalaok nasaun ne’e mos sai salan fali tamba la tuir hau nebe los hela deit nia interese. Lei sai los, bainhira tuir hau nia hakarak. Bainhira lei la tuir hau nia interese, lei ne salan no hau mak los; ema Fransa sira bolu l’etat c’est moi, iha ita nia lian Tetum karik Estadu Mak Hau.
Se karik iha nasaun demokratiku, iha dalan rua nebe governu tenki tuir: primeiru simu desizaun Tribunal Rekursu hodi realoka fila fali orsamentu rektifikativu tuir 3 % husi Fundu Petroliferu katak labele uza liu tokon $ 396 no hodi fali mai Parlamentu Nasional atu aprova, tamba realokasaun orsamentu jeral estadu so Parlamentu Nasional mak bele aprova. Kestaun Fretilin atu husik Parlamentu Nasional ne’e buat ketak ida. Dalan seluk nebe nasaun demokratiku sira tuir mak resigna an husi governu tamba Tribunal Rekursu deklara orsamentu jeral estadu inkonstitusional.
Estrañu liu tan fali, Presidenti Fernando La Sama Araujo nebe dehan reprezenta Parlamentu Nasional halo fali reklamasaun atu anula fali desizaun Tribunal Rekursu.
Hanesan mos Presidenti Republika Ramos Horta nebe iha tiha ona esperiensia hodi interven desizaun tribunal distritu Dili nebe hasai karta kapturasaun ba Alfredo Reinado atu la tuir prosesu justisa maibe promove liu dialogu nebe hamate Alfredo Reinado. Petisionariu sira nebe husu justisa, ohin loron la hetan justisa maibe hetan Honda Revo. Kazu 11 Fevereiru iha tendensia atu arkiva deit. Intervensaun ba tribunal sai tiha ona kultura ukun nain sira.
Timor-Leste konsidera nudar estadu direitu no demokratiku iha ameasa boot nia laran. Ukun nain sira hili dalan atu la tuir desizaun Tribunal Rekursu nebe hateten orsamentu rektifikativu nudar inkonstitusional. Se orsamentu jeral inkonstitusional no governu la tuir desizaun ne’e, se iha razaun atu ita bolu nafatin IV Governu Konstitusional? Ka se ita konta husi I Governu Portugez nebe Inkonstitusional, II Governu Japaun nebe Inkonstitusional, III Governu Portugez nebe Inkonstitusional, IV Governu Indonesia nebe Inkonstitusional, V Governu UNTAET nebe inkonstitusional, no agora tamba governu ne’e la tuir desizaun Tribunal Rekursu no Konstituisaun RDTL, duke ita bolu IV Governu Konstitusional diak liu ita bolu VI Governu inkonstitusional?
Tempu mak sei sarani.
.gif)
