Haliri
“Kerbau Kasih Susu, Sapi Dapat Nama…”
Titulu “Haliri” foti husi deputado AMP ida nia proverbio nebee hasai durante debate Orsamentu Jeral Estado 2009 iha Parlamentu Nasional.
Literalmente iha dalen tetum katak “karau-timur mak fo susu-ben, karauvaka mak hetan naran.” Politikamente proverbio ne’e nudar “soe lia” ida kontra hanoin ka argumentu husi deputadu Fretilin balun nebee hateten katak, osan Fundu Minarai nebee oras ne’e governu AMP buka atu gasta liu husi limite nebee lei Fundu Minarai determina, nudar rezultadu husi esforsu husi governu
Fretilin nian.
Ho “soe lia politika” ne’e, deputadu AMP ne’e hakarak hateten katak, bainhira ko’lia kona ba Fundu Minarai nian, Fretilin hetan (ka buka hetan) naran de’it husi riku-soin Povu Timor-Leste nian. Ho lian seluk karik, deputadu ne’e hateten katak Fundu Minarai la’os Fretilin ninian, maibe Povu Timor-Leste nian.
Hanoin hanesan ne’e mosu mos husi deputada AMP, Maria Paixão. Jornal Diario Timor Post, edisaun no. 08183, segunda-feira, 02 Fevereiru 2009, iha pajina 8, ita bele hetan deklarasaun deputada defensora polítika AMP ne’e nia deklarasaun ba titulu notisia diario ne’e nian. Notisia ne’e nia titulu mak “Paixão: Fundus Minarai Laos Fretilin Nia Kosar Ben.” Iha notisia ne’e nia laran, deputada AMP ne’e hametin liu tan nia argumentu hodi dehan “...laiha razaun ba Fretilin atu hateten katak fundus minarai mai husi esforsu boot Fretilin nian...”
Deputadu AMP na’in 2 ne’e nia deklarasaun ka nia soe-lia politika los duni. Los duni ho razaun katak, minarai no gas natural ka riku-soin seluk nebee iha tasi ka rai Timor nia okos la’os Fretilin nia kosar-ben, “nem tão pouco” AMP nia kusta. La’os mane Timor ida nia to’os ka natar folin, mos la’os feto Timor ida nia barlake folin. Ne’e Povu Maubere nia propriedade. Tan ne’e, Povu Maubere de’it mak iha direito atu reklama.
Politik-na’in AMP 2 ne’e iha razaun duni atu ko’alia nune’e tanba sira haree minarai no gaz natural iha tasi Timor nia okos ne’e hanesan tua tinto iha kalis-laran ka kaldeirada iha bikan laran nebee hatur ona iha sira na’in 2 nia oin. Sira na’in 2 hamutuk tan ho sira seluk nebee hanoin hanesan sira na’in 2, mos haree Fundu Minarai ne’e nudar format konkretu husi folin real ida: OSAN ka folin ruma hanesan riku-soin uzavel baibain.
Sira la haree Fundo Minarai hanesan konseitu ka mekanismu ida. Tan ne’e sira hadau tiha Fretilin nia direitu atu hetan apresiasaun (penghargaan, edit.) justa ba prosesu no esforsu nebee ema Fretilin halo hodi hamosu konseitu ka mekanismu Fundo Minarai. Karik sira na’in 2, hamutuk ho sira seluk nebee hanoin hanesan sira na’in 2, hanoin katak tinto iha kalis-laran no kaldeirada iha bikan-laran tun de’it husi lalehan mai tan sira na’in 2 nia harohan, entaun sira na’in 2 iha de’it dever atu “menikmati” sabor tinto no kaldeirada ne’e nian.
Maibe realidade la’os hanesan ne’e. Atu iha uma, restorante ka hotel sempre iha ema atu prepara no serve hahan ka hehemu ba ita. Tan ne’e, bainhira ita han no hemu bosu tiha la fo apresiasaun ba ema nia servisu (jasa, edit.), ema dehan ita “falta de cortesía.” Karik ita la iha biban atu ba to’o dapur hodi hato’o ita sentido de apresiasaun, pelo menos ita hato’o liu husi servente nebee foti tinto no kaldeirada tau iha ita nia oin. La’os han hemu hotu, hamos ibun no basa kidun la’o dadaun.
Minarai ho gaz iha tasi Timor nia okos la teki-teki nakfilak ba osan. Dr. Mari Alkatiri nudar negosiador nebee reprezenta Timor-Leste iha negosiasaun Tasi Timor durante administrasaun UNTAET, mezmu ke hetan dezignasaun husi Congresso CNRT, Maibe dezignasaun ne’e bazeia ba prinsipiu meritokrasia. Katak tanba nia konhesimentu no kapasidade pessoal nebee nia iha mak nia hetan fiar. Infelizmente, ganansia ba poder no matan naklosu ba osan, halo politiku barak sai “ahistoris.” Balun sofre amnesia (moras lakon memoria, edit.) ka iha dalen tetum dehan “haluha an,” hanesan deputadu AMP na’in 2 nebee tanba moras “amnesia historis” lakohi “menghargai” buat nebee Fretilin halo durante ukun nasaun ne’e besik tinan 5.
“Amnesia historis” halo Xanana sai ema “mau pagador” ba maluk internasional sira nebe uluk solidariu ho luta Povu Maubere, hanesan maluk Charlie Scheiner husi grupu Solidariedade ETAN (East Timor Action Network) iha Estados Unidos Amerika.
Xanana nia komentariu sarkastiku iha Parlamentu Nasional ba maluk Charlie nia involvimentu iha petisaun protestu sosiedade sivil nian ba dezenvolvimentu Central elektrisidade Oleo Pesado, hanesan surik kro’at nebe sona borus maluk solidariedade internasional nia fuan.
Finalmente ita bele kompreende tanba sa mak deputadu AMP na’in 2 ne’e ko’alia hanesan ne’e. Sira na’in 2 hamutuk ho deputadu AMP seluk, kecuali Mario Carrascalão, tenke banati tuir sira nia mestre. Buat sira ne’e halo ita hanoin fali proverbio Indonesia nian nebe hateten “guru kencing berdiri, murid kencing berlari.” Xanana de’it “mau pagador” ona, sa tan nia “antek-antek” sira?
.gif)
