Kla'ak Semanál Edisaun 39 (28 Dezembru 2008)

Kla'ak Semanál Edisaun 39 (28 Dezembru 2008)

Publish at Scribd or explore others: Politics & Governmen eBooks corruption ramos

Haliri
Timor-oan la merese hetan MCC tanba?...
Timor-Leste la merese fundu husi MCC (Millennium Challenge Coorporation), deklara instituisaun ne’ebé kaer fundu ne’e. Fundu MCC ne’e nasaun amigu Estadus Unidus da Amérika mak estabelese atu ajuda nasaun ki’ak sira hanesan ita. Se ita merese karik, fundu ne’e sei osan ba ita nia nasaun tokon atus ba atus atu ajuda harii infraestrutura sira ne’ebé bele ajuda ita sai husi pobreza. Maibé lae. Tinan ida ne’e, hanesan tinan uluk, Timor-Leste kontinua la merese. Tanba sá? Tanba korrupsaun.

Korrupsaun ida ne’ebé, oinsá? Ida ne’e mak agora sai fali debate boot. Ita dun ba malu sé mak halo korrupsaun, sé mak na’ok Estadu nia osan, sé mak fó proyek ba fe’en sira ho la’en sira, ba sobriñu sira. To’o ikus, enkuantu boot sira dun malu ba mai, sira haluhan tiha katak povu ki’ik sira dun duni ba sira.

Presidente Ramos-Horta responde ba fallansu husi Timor-Leste atu hetan fundu ne’e hodi dehan fali katak MCC ne’e ko’alia arbiru de’it. Korrupsaun iha Timor-Leste laiha, oinsá mak MCC bele dehan ita nia nasaun ne’e pratika korrupsaun? Ne’e halo ema barak mak hamnasa, liu-liu ema-boot sira husi komunidade internasionál tanba ita nia Prezidente halo-an hanesan labarik no laiha maturidade. Maluk sira iha Timor-Leste hatete momoos de’it, Sr. Presidente da Repúblika fasilita korrupsaun iha ita nia rai doben.

Depois mai fali intelektuál ekonomista ida naran Dr. João Mariano Saldanha. Dr. João Mariano hatudu liman katak governu anteriór, governu FRETILIN, mak satan netik Timor-Leste nia xanse atu hetan fundu ida ne’e. Sé mak la koñese Dr. João Mariano nia istória mak monu ba ninia fitas. Atu defende ninia kadeira, nia tenke ko’alia tuir versaun ne’ebé ninia patraun sira fó-sai hanesan versaun ofisiál.

Ita haree didi’ak istória ba Timor-Leste nia esforsu atu hetan fundu husi MCC, komesa husi tinan 2003, Timor-Leste nunka falla dala ida atu atinje (memenuhi) standar ka syarat sira ne’ebé MCC estabelese. Porezemplu, Timor-Leste sempre iha kontrolu ida di’ak ba korrupsaun. Iha 2007 ho 2008, indikadór ida ne’e monu kedan ba mean i indikadór ida ne’e tun hela ba bebeik. Iha 2007 Timor-Leste hetan pontu mean ba dala-uluk, iha 2008 pontua mean ne’e tun aat liu fali.

Iha 2007 bainhira Timor-Leste la konsege hetan indikadór ida di’ak, MCC sei husu ba governu Timor-Leste atu hadi’a sira nia an halo didi’ak, katak implementa medida para halakon korrupsaun. Maibé saida maka akontese? Korrupsaun ho nepotizmu komesa mosu kedan husi lideransa máximu. Vice Primeiro Ministro nia feen rasik hetan fali saláriu internasionál tanba vida iha sidade boot New York ne’e karun. Nu’usá mak la tuir nia la’en mai Dili ona? Ema husu.
Depois Secretario de Estado Miguel Manetelu ho Vice Ministra Madalena Hanjam halo mainupalasaun hodi sira mak simu uluk fali pakote rekuperasaun ba IDP sira, maske sira na’in rua la hetan estragu ruma ba sira nia sasán durante krize 2006.

La kleur Primeiro Ministro rasik, Sr. Xanana, fó fali kontratu single source ho folin $14 jutas ba ninia belun di’ak no mós militante ninia partidu, Sr. Germano da Silva Cs. atu sosa foos. Sr. Germano nia parseiru sira iha kompañia Três Amigos ne’e mak la seluk la leet, Ministro da Economia e Dezenvolvimento nia feen rasik, Sra. Kathleen Gonçalves.

Tuir fali mai, Ministra da Justiça, Sra. Lucia Lobato mós lakohi lakon hodi fó kontratu single source ba ninia la’en, Sr. Americo Lopes atu hadi’a prizaun Becora. Kontratu seluk nia fó fali ba ninia belun sira iha Indonézia. Depois, uainhira kuandu jornalista sira fó-sai ninia hahalok korruptu sira ne’e, nia tenta taka fali jornalista sira nia ibun ho lei difamasaun.

Lista insidente korrupsaun ne’ebé involve ministru ho ministra sira kontinua, ita mak laiha de’it fatin atu hakerek hotu. Agora tansá mak Timor-Leste la merese hetan fundu MCC ba tinan ida ne’e, imi husu?

Imajina. MCC ne’e fundu ida atu ajuda governu husi rai sira ne’ebé kiak atu tulun sira nia povu sai husi pobreza. MCC ne’e osan barak, dolar juta atus ba atus. Se MCC fó karik fundu ne’e ba governu ne’ebé Sr. Xanana kaer, osan juta atus resin sei monu hotu ba se nia bolsu? Povu kiak sira nia bolsu? La hetan boy! MCC mós la’ós beik i sira mós la mehi atu halo ministru ho ministra sira iha nasaun terseiru mundista ida hanesan ita nian sai riku ho povu Amerikanu nia kosar-been.

Felizmente ba ministru ho ministra sira, ba señór deputadu sira, osan husi Fundo de Petróleo agora ajuda hela hasai sira husi pobreza. Sira nia saláriu fulan-fulan boot tan ba beibeik de’it, sira simu tan karreta luxu Prado ka Pajero. Germano sira ho Lucia Lobato sira, Romeu sira ho Natalino sira goza ho riku-soi ida Timor-oan nein ida konsege goza iha ninia vida. Dr. João Mariano Saldanha mós goza nafatin ho ninia kadeira hanesan nia sempre goza husi tempu uluk kedan. Agora sira hakilar ho lian aas atu dun kulpa ba malu to povu nia halerik mak sai fali hanesan buat barullu biasa ida.

Infelizmente ba povu ki’ik sira, sira tenke kontinua ho sira nia mimpi di siang bolong atu loron ida sira mós sai netik husi pobreza. 

Kla'ak Semanál Edisaun 38, 12 Dezembru 2008

Kla'ak Semanál Edisaun 38, 12 Dezembru 2008

Publish at Scribd or explore others: Activism Politics reajustamentu estanislau da silva

HALIRI

Atu Simu La Hanesan Atu Fó

Semana kotuk, no semana ne’e jornalista hotu hahú buka informasaun tan kona-ba orsamentu retifikativu. Membru sosiedade sivil, hanoin hikas, istoria orsamentu retifikativu atu repete fali? La’e, istória orsamentu retifikativu tuir lolós labele repete fali tan, tuir loloos istória desizaun Tribunal Rekursu kona ba fundu estabilizasaun ekonómiku, sei la’o, istória seidauk hotu tan to’o daudaun ita hotu sei hein rezultado konkretu husi desizaun ‘mak-kontratu-la-renova’ Ivo Rosa.

Osan ne’ebé tuir desizaun Tribunal Recurso labele uza, hala’o ba ne’ebé? Iha ró besi ne’ebé hein iha tasi ka iha ema balun nia bolsu ho okos laek? Ami beik la hatene, ami beik, ne’ebé espekulator ekonomiku hanehan sei hein rezultadu konkretu? Osan ba ne’ebé?

“Ba ne’ebé nonoi? Ba ne’ebé nonoi? La’o tuir destinu lemo, lemo rai.” Loos duni orsamentu orsamentu ba 2009 liu fali osan ne’ebé tuir lei Governu bele hasa’e husi Fundo Petrolífero. Governu, hatene ne’e, maibé tan sá mak governu barani atu halo ida ne’e dalan ida tan? Karik sira konfia ba substitu juíz Ivo Rosa nian karik, fiar, hamulak ba. Sira rasik hatete katak sira prontu atu la’o tuir sira nia hakarak mezmu katak sira nia hakarak kontra lei, kontra konstituisaun no kontra vontade popular. Ida ne’e mak demokrasia? Direitu ba makukun atu viola ukun? Direitu ba makukun atu fó nakukun ba povu?

Hola karreta foun tan, halo uma tradisional iha Comoro (ne’ebé nia folin liu rihun atus rua). Hola buat barak, maibé hola ema nia fiar katak sira kapasidade iha, ida ne’e mak sira labele hola.

Parlamentu Nasional, Uma fukun ita nia, nia fukun tohar, no uma sai fali mamar, sadere tuir makukun nia hakarak. Parlamentu Nasional, hola parte iha show ida ne’ebé ida bolu bosokrasia fatin ida ne’ebé ema halimar no koko atu bosok ita katak ita moris iha demokrasia nia laran.

Tinan ne’e Parlamentu Nasional hakilar, hakilar, meiu-ambiente labele halo Sentral eletriku mina todan, Prezidente Republika dehan katak sira hotu beik, tanba tuir nia hanoin ema ne’ebé kontra governu nia planu matenek laek. Molok Orsamentu Jeral do Estadu ba 2009 tama, nia viola ona rejimentu parlamentu, ne’ebé dehan katak Orsamentu jeral do Estadu tenke tama iha fulan Novembru.

Loron 26 Novembru, molok Governu hato’o dokumentu orsamentu ba Parlamentu Nasional Prezidente defende kedas governu ne’ebé nia hili atu ukun ema barak ne’ebé la hili governu ne’e atu ukun sira.

Se mak tauk povu? Se mak tauk Tribunal? Se mak tauk? Nem maromak sira tauk! Balun hatais batina hodi hada’et horas politika intriga sobu hanoin, sobu fiar, sobu konfiansa povu ba organizasaun murak hanesan uma kreda. Balun tara tersu no prega tadak husi kreda seluk iha ninia faru gala, iha rai ne’e makukun hotu aten barani ka irresponsavel?

Se mak hatene loloos? Maromak iha lalehan deit, ami beik iha rai buka naroman deit ami nia matan la belik, ami nia matan moris.

Povu fó salan ba makukun daudaun, makukun daudaun fó sala ba makukun uluk, makukun uluk dehan katak uluk osan la iha, makukun daudaun hateten katak osan la to’o, Hera-metinaro! Se mak lós?

Atu simu, la hanesan atu hetan. Atu hetan ita tenke buka, bainhira ita simu ita haluha fali atu buka, matenek, moris foun, kbiit hodi hadi’a moris rasik. Bainhira ita haluha atu buka, ita nia matan sai belik, ita nia neon dependente ba sistema ne’ebé hakarak ita atu beik no sira atu ukun. Politika fahe no fó, la hanorin, habeik.

Harii infraestrutura fizika, haluha haburas infraestrutura umana. Buat besi no simentu ita harii, buat hakarak no la kohe ita haburas ho edukasaun, ho polítika ne’ebé distribui rikusoin hanesan ba povu tomak Timor-Leste.

Subsidiu atu hasa’e folin, depresiasaun kapasidade iha makukun nia laran. Povu nia karteira mamuk, makukun hatún tiha vidru husi imi nia karreta luxu, loke tilun no rona la’e lian ne’e: grroh.... grroh , ema mukit ne’ebé ko’alia la hatene nonok, maibé nia kabun labele nonok, rona kabun lian: grroh.... grroh nia knanoik la’e, knanoik kabun mamuk, labele sa’e muzika ba imi atu dansa no sama tan sira nia nesesidade.

Obrigadu wain.

Kla'ak Semanál Edisaun 37, 27 Novembru 2008

Kla'ak Semanál Edisaun 37, 27 Novembru 2008

Publish at Scribd or explore others: Activism Politics rdtl lasama

HALIRI

VI Governu Inkonstitusional?

Tribunal Rekursu nudar instituisaun judisiariu nebe as liu iha Timor-Leste. Tribunal Rekursu halao mos funsaun Tribunal Supremu nebe too ohin seidauk eziste iha ita nia rain hanesan konstituisaun RDTL haktuir. Desizaun Tribunal Rekursu nudar desizaun ida nebe as liu ona; tuir konstituisaun RDTL artigu 153 hateten katak desizaun Tribunal Rekursu labele appealed (naik banding) ka iha liafuan seluk desizaun Tribunal Rekursu mak desizaun ikus ona laiha tan desizaun seluk.

Bainhira Tribunal Rekursu deside konaba dekretu lei ba Fundu Estabilizasaun Eko-nomika katak tuir konstituisaun, halo IV governu konstitusional ne’e manan iha Tribunal Rekursu, iha tempu neba Governu konsidera desizaun ne’e nudar povu nia manan. Laiha ema nebe kestiona desizaun ne’e, Fretilin maski lakon, simu desizaun ne’e.

Infelizmente, desizaun Tribunal Rekursu iha 13 Novembru nebe fo manan ba de-putadu 16 husi Fretilin, PUN no KOTA nebe keixa inkonstitusionalidade orsamentu rektifikativu, Presidenti Republika, Presidenti Parlamentu Nasional no Primeiru Ministru kestiona fali validade desizaun ne’e. Reasaun husi Governu, Parlamentu Nasional no Presidenti Republika ba desizaun Tribunal Rekursu nebe hateten Fundu Estabilizasaun Ekonomika (tokon $240) no Transferensia osan liu 3 % (tokon $396) husi Fundu Petroliferu hanesan kebakaran jenggot. Knananuk tuan ema hananu fila fali: ema es-tranjeiru mak halo desizaun, laos desizaun juiz hotu-hotu, la simu notifikasaun husi Tribunal Rekursu, etc.

Juiz estranjeiru no ema Timor-Leste sai problema bainhira la tuir ukun nain sira nia hakarak. Se karik, iha dalan atu ukun nain sira interven, sira sei interven; Xanana Gusmão interven desizaun tribunal distritu Dili atu kaer Wiranto nudar kriminozu ba krime grave hodi husu Prokurador Jeral Republika Longuinhos Monteiro atu hapara desizaun ne’e. Se karik, ukun nain bele interven ba desizaun juiz hirak ne’e, sei laiha problema ho juiz internasional sira.

Mensajen nebe Presidenti Republika, Parlamentu Nasional no Governu hakarak hatoo mak sira lakohi simu desizaun Tribunal Rekursu. Se uluk, desizaun Tribunal Rekursu ba Dekretu Lei Fundu Estabilizasaun Ekonomiku nebe hateten tuir konstituisaun nudar povu nia manan; agora tamba desizaun Tribunal Rekursu la afavor ba ita, ita konsidera ne’e nudar povu nia lakon? Lae! Tamba, buat nebe eziste mak ita hakarak politiza buat hotu-hotu ba ita nia interese deit. Hau nia mesak mak los liu, sira seluk nian la los. Triste liu tan, konstituisaun nebe sai mata dalan ba lalaok nasaun ne’e mos sai salan fali tamba la tuir hau nebe los hela deit nia interese. Lei sai los, bainhira tuir hau nia hakarak. Bainhira lei la tuir hau nia interese, lei ne salan no hau mak los; ema Fransa sira bolu l’etat c’est moi, iha ita nia lian Tetum karik Estadu Mak Hau.

Se karik iha nasaun demokratiku, iha dalan rua nebe governu tenki tuir: primeiru simu desizaun Tribunal Rekursu hodi realoka fila fali orsamentu rektifikativu tuir 3 % husi Fundu Petroliferu katak labele uza liu tokon $ 396 no hodi fali mai Parlamentu Nasional atu aprova, tamba realokasaun orsamentu jeral estadu so Parlamentu Nasional mak bele aprova. Kestaun Fretilin atu husik Parlamentu Nasional ne’e buat ketak ida. Dalan seluk nebe nasaun demokratiku sira tuir mak resigna an husi governu tamba Tribunal Rekursu deklara orsamentu jeral estadu inkonstitusional.

Estrañu liu tan fali, Presidenti Fernando La Sama Araujo nebe dehan reprezenta Parlamentu Nasional halo fali reklamasaun atu anula fali desizaun Tribunal Rekursu.

Hanesan mos Presidenti Republika Ramos Horta nebe iha tiha ona esperiensia hodi interven desizaun tribunal distritu Dili nebe hasai karta kapturasaun ba Alfredo Reinado atu la tuir prosesu justisa maibe promove liu dialogu nebe hamate Alfredo Reinado. Petisionariu sira nebe husu justisa, ohin loron la hetan justisa maibe hetan Honda Revo. Kazu 11 Fevereiru iha tendensia atu arkiva deit. Intervensaun ba tribunal sai tiha ona kultura ukun nain sira.

Timor-Leste konsidera nudar estadu direitu no demokratiku iha ameasa boot nia laran. Ukun nain sira hili dalan atu la tuir desizaun Tribunal Rekursu nebe hateten orsamentu rektifikativu nudar inkonstitusional. Se orsamentu jeral inkonstitusional no governu la tuir desizaun ne’e, se iha razaun atu ita bolu nafatin IV Governu Konstitusional? Ka se ita konta husi I Governu Portugez nebe Inkonstitusional, II Governu Japaun nebe Inkonstitusional, III Governu Portugez nebe Inkonstitusional, IV Governu Indonesia nebe Inkonstitusional, V Governu UNTAET nebe inkonstitusional, no agora tamba governu ne’e la tuir desizaun Tribunal Rekursu no Konstituisaun RDTL, duke ita bolu IV Governu Konstitusional diak liu ita bolu VI Governu inkonstitusional?

Tempu mak sei sarani.

Kla'ak Semanál Edisaun 36 (17 Novembru 2008)

Kla'ak Semanál Edisaun 36 (17 Novembru 2008)

Get your own at Scribd or explore others:

HALIRI
Separasaun Poder La Eziste?

Tribunal Rekursu (TR) iha loron 13 fulan Novembru hasai desizaun hodi deklara orsamentu rektifikativu inkonstitusional. Fretilin nudar bankada opozisaun nebe levanta hamutuk ho PUN no KOTA ba inkonstitusionalidade orsamentu rektifikativu husu kedas Parlamentu Nasional atu resposta lalais desizaun tribunal tamba ezistensia Parlamentu Nasional iha risku nia laran.

TR deside buat importante hat: TR deklara Fundu Estabilizasaun Ekonomiku ho montante USD 240 miloens no foti osan liu Rendimentu Sustentavel Estimadu ilegal. Desizaun rua seluk nebe TR rejeita mak prosedur Parlamentu Nasional nebe partidu opozisaun hateten katak la tuir konstituisaun no alokasaun orsamentu nebe 97 % ba governu no uituan liu mak ba Parlamentu Nasional, Presidenti Republika, Judisiariu viola separasaun poder.

Desizaun TR ne hakarak hateten katak orgaun ne’e la aseita ho proposta lei 12/2008 konaba orsamentu rektifikativu nebe governu AMP hatoo ba Parlamentu Nasional, TR mos la konkorda ho Parlamentu Nasional nebe aprova orsamentu rektifikativu no TR rasik la simu Presidenti Republika nebe promulga orsamentu rektifikativu iha 5 de Agustu. Iha liafuan badak, TR anula desizaun instituisaun estadu tolu; governu, Parlamentu Nasional no Presidenti Republika.

Iha inisiu fulan Agustu Presidenti Republika Ramos-Horta molok ba Australia hateten ba TVTL katak nia sei la promulga orsamentu rektifikativu tamba sei husu opiniaun husi Tribunal Rekursu. Maibe, tipiku Ramos-Horta laos deit nudar pesoal maibe mos nudar Presidenti Republika ohin koalia buat ida, aban koalia fali buat seluk. La kleur, liu kalan ida deit, membru Parlamentu Rui Menezes deklara katak orsamentu rektifikativu presidenti promulga tiha ona. Tuir komunikadu imprensa husi gabineti Presidenti Republika hateten katak presidenti asina maibe sei husu nafatin opiniaun tribunal rekursu. Publiku rasik sinti estrañu ho diskursu Presidenti Republika no promulgasaun nebe presidenti halao. Bankada Fretilin husu atu investiga kazu ne’e tamba sa Presidenti Republika koalia atu husu opiniaun husi Tribunal Rekursu, derepenti kopia nebe Ramos-Horta asina iha tiha ona publiku nia liman.

Ema hein atu Ramos Horta bele esplika kazu ne’e, maibe Presidenti Republika hateten fali buat seluk katak nia promulga duni orsamentu rektfikativu. Deklarasaun nebe kontradiz ba malu. Nudar orgaun as liu nebe bele garanti funsionamentu instituisaun estadu hotu tuir konstituisaun haktuir lakon tiha ona nia dignidade. Sai pior liu tan, promulgasaun nebe tuir los Presidenti Republika halo liutiha hetan opiniaun husi Tribunal Rekursu, maibe halao iha nivel retorika deit; too ikus Tribunal Rekursu anula tiha desizaun promulgasaun ne’e. Presidenti Republika sei bele sai nafatin orgaun estadu nebe garante funsionamentu orgaun estadu hotu-hotu tuir konstituisaun haktuir? Iha kazu orsamentu rektifikativu, lae! Kazu ba dala rua nebe TR deklara atuasaun Presidenti Republika inkonstitusional; osan ba ema kiak sira.

Desizaun TR atu hateten saida? Desizaun ne’e hateten katak governu labele uza osan liu rendimentu sustentavel estimadu (396.1 miloens), governu rasik proposta 686,6 miloens atu foti husi fundu petroliferu. Desizaun ne’e rasik hateten katak osan nebe gasta tiha ona sei la konta maibe osan nebe seidauk gasta labele gasta tan liu rendimentu sustentavel estimadu. Instituisaun Estadu tenki hapara gastu nebe liu tiha rendimentu sustentavel, katak hapara projetu hotu-hotu nebe seidauk halao.

Iha opsaun tolu nebe instituisaun estadu bele relasiona ho inkonstitusionalidade orsamentu rektifikativu: opsaun primeiru, laiha osan ba projetu, iha osan deit ba salariu no operasaun instituisaun estadu hanesan orsamentu duo desimu iha governasaun Fretilin bainhira orsamentu 2006/2007 liutiha tinan ukun nian. Opsaun ne’e susar, tamba governu la konsege hatudu nia impaktu servisu, liu-liu fundu estabilizasaun ekonomiku nebe sei bele ajuda povu, maski too agora povu rasik seidauk sinti. Segundu, se governu presiza duni osan atu halao projetu, liu-liu fundu estabilizasaun ekonomiku no projetu sira seluk governu tenki hodi fali orsamentu ba Parlamentu Nasional nebe iha risku boot la halimar tamba presiza 2/3 suara, Fretilin bele dada an husi Parlamentu Nasional no governu sei monu. Opsaun ba dala tolu mak governu, parlamentu nasional, no presidenti ignora deit desizaun tribunal. Se karik opsaun ba dala tolu nebe lideransa ne’e hili; estadu Timor iha krize nia laran, tamba laiha prinsipiu separasaun poder no la respeita estadu direitu no demokratiku.

Desizaun ne’e rasik hatudu katak durante ne’e governu, parlamentu nasional no presidenti lakon tiha seperasaun poder tuir konstituisaun haktuir. Instituisaun hanesan parlamentu nasional sai fali corong (instrumentu) governu nian, presidenti republika nebe bele garante separasaun poder lakon tiha ona nia kbiit. Ho desizaun TR ne’e sei halo instituisaun estadu hanesan parlamentu nasional, governu no presidenti republika bele halao nia knaar tuir lei inan haruka?

Mensajen badak husi tribunal rekursu mak instituisaun estadu tenki halo nia knaar tuir konstituisaun haruka no presiza atu rona hanoin ema seluk nia hodi bele hadiak nasaun ne’e. Iha toman at nebe sei la kuidadu bele sai kultura Timor nian; ita rona deit ema nebe iha hanoin ho ita nia interese rasik, maibe ema seluk ho hanoin seluk ba interese nasaun mos, ita la konsidera. Triste liu, mak ita foti liman rame-rame deit no lakohi buka tuir atu hatene. Muzika tuan komesa ita rona fila fali bainhira Presidenti Parlamentu Nasional komesa koalia katak desizaun ne’e ema internasional mak halo, maibe nega tiha realidade katak desizaun ne’e halao bazeia ba konstituisaun no lei fundu petroliferu nebe ema Timor rasik mak halo. Muzika hanesan mos ita rona bainhira atu hodi matebian Alfredo Reinado ba tribunal, ema lansa kampaña katak juiz sira ne’e ema internasional. Maibe too ikus justisa nebe Alfredo Reinado husu, nia rasik la hetan, no ema hirak nebe hamutuk ho nia haluha tiha buat nebe uluk sira luta ba. Too ikus resposta nebe Alfredo Reinado hetan mak bala musan. Saida mak sei akontese ho desizaun tribunal rekursu?

Kla'ak Semanál Edisaun 35 (10 Novembru 2008)

Kla'ak Semanál Edisaun 35 (10 Novembru 2008)

HALIRI

Remodelasaun ka Remodela Korrupsaun?

Remodelasaun, ida ne’e maka trunfu ida iha José Alexandre Gusmão nia liman-laran atu taka ninia an ho ninia governu hosi moe-boot korrupsaun nian. Ita rona lia midar bara-barak atu hatudu katak AMP mós serius ba kombate korrupsaun. Remodelasaun sei fó anin-foun ba AMP, oportunidade foun atu hatudu nia an katak nia lahanesan ho governu anteriór, ne’ebé durante eleisaun AMP duun katak halo korrupsaun. Trunfu remodelasaun ne’e enfeita ho Sr. Mario Viegas Carrascalão nia naran, deputadu PSD, ne’ebé, maske halo parte iha koligasaun AMP maibé ataka bebeik aliansa ne’e dehan KKN barak liu.

Tansá maka remodelasaun ne’e presiza enfeita ho Sr. Mario Carrascalão nia naran? Fasil. Ida ne’e la’ós remodelasaun arbiru ida. Ida ne’e atu remodela korrupsaun, oinsá maka re-estrutura fali governu ne’e hodi halo korrupsaun sistemátika no mós efisiente liután sein ema ida kritika. Maibé Sr. Mario Carrascalão karik la’ós beik.

Tansá maka ikus ne’e hanoin fali remodelasaun se tuir governu AMP rasik, ekipa lidera hosi José Alexandre ne’e halo milagre boboot ba Timor-Leste dezde sira hadau podér iha Setembru 2007? Sira gava an dehan governu matenek, sira konsege prevé krize finanseira ne’ebé atu mosu mai hodi buka intervén uluk iha merkadu. Sira raut osan hosi Fundo Petrolífero hodi kria Fundo de Estabilização Económica (FEE). Afinál intervensaun ne’e kria liu fali problema ba Timor-oan sira. Foos folin sa’e nafatin. Gazolina sa’e nafatin. Sasán folin ein jerál sa’e nafatin.

Depois ministru agrikultura AMP nian ajuda hasa’e produsaun ai-han hodi fahe tratór ba agrikultór sira. Maibé hosi kotuk fa’an fali rai ba ema hosi nasaun seluk atu kuda tohu. Karik ministru atu fó-han dadeer-meudia-kalan ho tohu de’it karik?

Atu ajuda fiskaliza lala’ok governu nian, deputadu AMP sira fasilita sira nia an ho karreta luxu hanesan Toyota Landcruiser Prado. Maibé, depois de manobra barbarak, ikus mai la mosu fali Prado, maibé dehan fali Mitsubishi Pajero.

Atu fasilita dezenvolvimentu rápidu ba nasaun ne’e, kontratu hotu-hotu halo aseleradu de’it. Laiha ona tempu atu lakon ho prosesu tender. Dehan prosesu single source maka la’o lalais liu atu fó garantia ba dezenvolvimentu. Entaun ministra sira nia maluk faka single source hotu. Primeiru ministru nia belun di’ak mós single source hotu.

Agora, AMP nia iis atu kotu daudaun ona, “Kuartu Governu Konstitusionál” ne’e hakarak hatama tan oin-foun iha sira nia ekipa. Emvésde hasai ministru ho ministra korruptu sira hodi troka sira ho ema seluk, AMP sei habokur tan sira nia governu ho kadeira barbarak. Ida ne’e maka ita hanaran remodela fali korrupsaun.

“Korruptu sira ne’e barak hela iha governu laran,” Sr. Mario aviza. Ida ne’e sai ona karakterístika governu AMP nian. Instituisaun internasionál sira seluk nota katak korrupsaun iha ita nia rai doben ida ne’e sa’e tan ba bebeik. Maske membru governu sira simu osan uitoan liu maibé sira moris di’ak liu fali ema ne’ebé manán osan boot servisu iha setór privadu. Tansá maka la bele? Se ministru nia kaben rasik mós manán tender ho single source. Se ministru sira mós iha kompañia ne’ebé kaer projetu governu nian. Membru governu sira single source ba malu de’it.

Ita sira iha liur ne’e, ita hetan saida? Ita hetan tratór ida enkuantu ministru ida hetan karreta luxu ida. Ita han foos mós la hetan enkuantu ministru sira han iha restaurante luxu iha Dili laran. Vendedór ki’ik sira labele fa’an iha Dili laran enkuantu ministru sira nia negósiu buras ba bebeik ho single source. Ministru sira na’ok momoos de’it iha ita nia oin hodi ajuda ninia maluk sira hetan kontratu maibé vendedór sira labele fa’an sasán iha ita nia oin. Bainhira maka Task Force bá duni sira sai hosi Palácio do Governo hanesan sira duni vendedór ki’ik sira?

Buat sira ne’e ema hotu-hotu komesa haree momoos ona. Hosi povu ai-lebo iha estrada laran to’o amu-lulik sira iha uma-kreda. Até juventude AMP mós ejije governu ne’e hasai hotu ministru na’ok-teen sira – katak iha duni na’ok-teen entre ministru ho ministra ho sekretáriu sira ne’e.

Entaun, remodela. Remodela korrupsaun atu konsolida arte ida ne’e iha sistema laran. Sé maka ko’alia maka’as kona-ba korrupsaun, buka taka nia ibun maske tenke fó kadeira ida ba nia.
Agora, lia ikus iha Sr. Mario Carrascalão nia liman. Ita haree katak nia fó ona sinál nia sei la tama iha remodelasaun a la José Alexandre atu “ko’a fita” de’it. Nia lakohi sai Segundo Vice Primeiro Ministro atu reforsa fali KKN. Noa lakohi ajuda AMP taka ema seluk nia matan ba korrupsaun iha governu laran. Se Sr. Mario Carrascalão kaer duni ninia liafuan, entaun trunfu ne’ebé José Alexandre hakarak soe ba meza leten sei la vale buat ida. Entau maka ita sei haree, se remodelasaun ne’e bele salva duni AMP.

José Alexandre maka tenke hili entre remodelasaun ho korrupsaun tanba Sr. Mario Carrascalão sei la remodela korrupsaun.

Kla'ak Semánal Edisaun 34 (28 Outubru 2008)

Kla'ak Semanál Edisaun 34 (28 Outubru 2008) - Upload a Document to Scribd

HALIRI
Xanana: Mandela ka Mugabe?
Ha’u-nia belun ida hatete mai ha’u katak oinsá ita rekorda lider hotu-hotu iha istória la’ós depende ba ninia entrada iha lideransa ne’e maibé oinsá nia husik ninia lideransa. Ha’u fó ezemplu hosi lider na’in rua iha mundu kontemporáneu: Nelson Mandela hosi Áfrika du Súl ho Robert Mugabe hosi Zimbábue. Ha’u lalika explika tan buat barabarak maibé ita hotu hatene katak maske lider na’in rua ne’e husik hela istória ida nakonu ho sabedoria, korajen ho izensaun (ema ne’ebé sakrifika nia an atu luta ba ema seluk nia di’ak), ohin loron sira na’in rua ramata ho fama (reputasaun) la hanesan. Nelson Mandela kontinua hanesan estadista ida ne’ebé hetan respeitu, la’ós de’it hosi ninia povu maibé povu mundu tomak, i Robert Mugabe sai ema ne’ebé ema hotu-hotu hakribi, iha ninia rain Zimbábue ka iha rai-seluk.

Iha ita-nia rain, prosesu hakerek istória kona-ba ita-nia luta sei nurak hela, karik tanba ita-nia istória ba libertasaun maka seidauk ramata. Asua’in sira ne’ebé monu ona iha funu-laran, sira nia istória hein de’it atu hakerek, maibé asua’in balu sei kontinua luta nafatin hodi kaer kargu polítiku nu’udár prezidente ka primeiru ministru. Karik sakrifísiu ne’ebé sira halo durante tinan 24 nia laran seidauk hotu, tan ne’e sira sei ejije nafatin espasu atu fó últimu sakrifísiu ba sira nia povu? Ka sira ladún iha konfiansa ho buat ne’ebé sira alkansa bainhira sira lidera luta ba ukun-rasik-an? Asua’in sira ne’e loke nafatin sira nia an ba mundu tomak atu halo julgamentu finál ba sira nia an.

Rober Mugabe halo duni buat ne’e. Hafoin lidera ninia povu kore-an hosi rejime ema-mutin nian iha Rhodesia, Mugabe hakarak kontinua nafatin lidera ninia povu iha era libertasaun no Rhodesia muda tiha naran ba Zimbábue. Maibé ohin loron mundu tomak hateke ba Robert Mugabe nu’udár lider ida aat liu iha Áfrika hafoin nia halo manobra tun-sa’e para mantein nia an iha podér enkuantu ninia povu hetan viloénsia, hamlaha ho terus oioin. Hosi asua’in sai fali ba ema ne’ebé mundu tomak hakribi tan de’it ambisaun ba podér.

Iha Áfrika du Súl, Nelson Mandela mós lidera ninia povu atu kore-an hosi rejime ema-mutin nian. Bainhira hetan tiha libertasaun, Mandela hetan pressaun hosi ninia konterráneu sira no mós nasaun sira seluk atu lidera nafatin ninia povu ba oin. Maibé liu tiha ninia primeiru termu, Nelson Mandela husik kedan ninia kadeira hodi entrega ba lideransa foun. Ba ida ne’e Nelson Mandela hetan respeitu maka’as liu tan, hosi ninia nasaun no mós hosi mundu tomak.

Saida maka ita nia lider sira iha ita nia rain bele aprende hosi ne’e? Ita haree ba ita nia lider karizmátiku, José Alexandre Gusmão, koñesidu liu ho naran funu, Kay Rala Xanana. Hafoin ukun-rasik-an, hanesan Nelson Mandela, Xanana hetan pressaun hosi ninia povu ho nasaun sira seluk atu lidera nafatin Timor-Leste ba oin. Maibé diferente hosi Mandela, Xanana buka meiu oioin atu nia kontinua nafatin kaer podér polítiku. Nia forma fali partidu ida atu konkorre iha eleisaun para sai primeiru ministru. Rezultadu hosi Xanana nia desizaun ne’e hanesan dezastre boot ida, ba ninia prestíjiu no mós ba ninia povu.

Iha eleisaun jerál, Xanana ho ninia partidu CNRT lakon boot maske iha tinan lima liubá povu tomak hateke ba naran Xanana ho CNRT nu’udár objetu sagradu ne’ebé halibur Timor-oan tomak, hosi lorosa’e to’o loromonu, hosi tasi-feto to’o tasi-mane. Piór liután, oras ne’e Timor-oan barak liu maka hateke ba Xanana hanesan lider ne’ebé iha maka ambisaun ba podér. Balu até du’un ba nia hanesan autór ba krize iha 2006 hodi liga mós nia ho atentadu iha 11 Fevereiru. Ninia prestíjiu iha komunidade internasionál mós monu. Até agora nia seidauk sama ain iha Portugal, maske nasaun amigu ida ne’e iha relasaun ida espesiál tebetebes ho ita-nia rain.

Indikasaun hosi instituisaun internasionál sira seluk mós hatudu katak Xanana la’ós lakon de’it ninia prestíjiu maibé lakon mós ninia moral polítika, se nia iha duni uitoan. Timor-Leste sai koñesidu ho korrupsaun dezde Xanana kaer kargu primeiru ministru. Depois, foin daudaun Xanana ameasa atu kaer ema ne’ebé expresa sira nia polítika liu hosi demonstrasaun. Xanana haluhan tiha katak nia primeiru ministru de’it, la’ós juís, nein polísia.

Se ita haree fali ba Robert Mugabe nia istória, iha paralelu (buat hanesan) barak entre figura rua ne’e. Robert Mugabe konsege dura liu tinan 20. Xanana foin komesa iha tinan ida nia laran. Se Xanana sai figura ida koñesidu iha livru istória kona-ba Timor-Leste iha aban-bain-rua, iha tendénsia atu hatudu katak figura ne’e sei koñesidu liu ho ninia paralelu ho figura sira seluk hanesan Robert Mugabe, Idi Amin, General Soeharto ho Mobuto Sesi Seko duké Xanana nia lideransa iha luta ba ukun-rasik-an. Ba Timor-Leste nia di’ak, ita hein katak istória sei la hakerek nune’e.

Kla'ak Semánal Edisaun 33 (20 Outubru 2008)

Kla'ak Semánal Edisaun 33 (20 Outubru 2008) - Upload a Document to Scribd

Sosa Prado ho Single Source Nakonu ho Lia Falsu
Fernanda Borges (PUN): “Prosesu hola kareta ba deputadu sira la los. Prezidente Parlamentu Nasionál, Fernando Lasama no Vice Prezidente PN, Vicente Guterres halo kontratu ne’ebe la tuir lei. Kazu sira hotu ami presiza hetan evidénsia forte. Presiza hatama iha PDHJ, hodi bele haruka ba Prokuradoria Jerál da Republika tanba tuir lolo’os la bele la’o hanesan ne’e.”

Kla'ak Semanál Edisaun 32 (3 Outubru 2008)

Kla'ak Semanál Online Edisaun 32, 3 Outubru 2008 - Upload a Document to Scribd

HALIRI

‘Professor’ Iha Korupsaun
Buat ida nebe ema la haluha bainhira Xanana Gusmao nudar presidenti CNRT iha kampaña ba eleisaun jeral iha 2007 hateten katak se mak naok 50 sent, sai! Liafuan hirak ne’e mak repete iha fatin nebe Presidenti CNRT vizita. Ohin loron naok 50 sent, sai, sai tiha ona topiku komik nian ka bahan lelucon.

Liutiha tinan 1 governu AMP nebe Xanana Gusmao xefia; korupsaun sai at liu. Ema barak hakilar atu kombate korupsaun, media lokal no internasional fo sai kazu korupsaun, maibe governu konsidera nudar parte husi kampaña partidu opozisaun, tamba ne’e governu taka tiha sira nia tilun ka rona maibe tama husi tilun sorin sai fali tilun sorin. Governu laiha sasukat oinsa atu kombate ba kazu korupsaun hirak ne’e. Se haree fila fali ba kotuk, diferensia entre governu Fretilin no AMP: uluk governu dezafia ema atu hatoo faktus korupsaun nian, agora iha faktus barak maibe konsidera la ejiste. Ida ne’e la signifika katak governu Fretilin laiha korupsaun.

Governu AMP foin konsidera iha korupsaun iha governu laran bainhira Millenium Challenge Coorporation (MCC) hakarak atu fo ajuda osan US $ 300 miloens ba governu bainhira Timor-Leste iha notas diak relasiona ho korupsaun. Maibe dala ida tan responsavel MCC iha governu DR. Joao Mariano Saldanha defende governu AMP katak notas Timor-Leste la diak tamba kazu korupsaun barak iha 2006; katak dados nebe uza ne’e dados governu anterior ninian ou iha liafuan seluk Joao Mariano Saldanha hakarak hateten governu AMP diak liu.

Parte husi esforsu atu simu osan husi MCC, parlamentu nasional prosesa lalais Komisaun Anti Korupsaun (KAK) nebe nudar inisiativa diak ida atu hatudu ba MCC katak Timor-Leste seriu duni atu kombate korupsaun. Parte husi kampaña atu hetan tulun husi governu Estadus Unidus, Primeiru Ministru Xanana Gusmao ba dala uluk halo suspensaun ba diretor Institutu Jestaun ba Ekipamentu no SAS tamba konsidera halo korupsaun, maski atuasaun ne rasik la liu prosesu formal tuir lei funsionamentu publiku nian. Primeiru Ministru brani atu foti desizaun deit ba nivel diretor nebe iha tendensia ba persegisaun politika, maibe laos politika atu kombate korupsaun ida nebe diak. Iha nebe deit korupsaun la haree ba rasa, idade, feto ka mane, boot ka kiik no klaru katak korupsaun la hatene partidu politiku.

Governu AMP han basa makas bainhira Transparency International, organizasaun nebe tinan-tinan monitora korupsaun mundial fo sai katak Timor Leste nia korupsaun sai at liu; husi ranking 123 (2006) ba 145 (2008). Governu atu responde relatoriu Transparency International oinsa? Publiku nia preokupasaun laos boatus deit, minimu relatoriu Transparency International hatudu tiha ona.

MCC atu fo tulun ba governu AMP? Klaru katak kondisaun atu hetan tulun husi MCC laos notas iha korupsaun deit, iha kondisaun 17 nebe tenki hatudu benefisiu signifikante hanesan Timor-Leste bele garante kapital suli livre iha Timor-Leste nebe signifika katak laiha politika protesaun ba interese nasional; presiza iha titulu rai nebe klaru atu fasilita kapital nebe suli mai Timor, partisipasaun feto iha edukasaun aumenta.

Timor-Leste, presiza duni osan husi MCC, bele haree husi esforsu governu Fretilin no AMP. Korupsaun nebe ohin loron, uluk ita lakohi sai nasaun koruptu hanesan Indonesia, performance Indonesia iha tinan 2008 diak liu fali Timor (pozisaun126); signifika katak uluk ita aprende atu labele repete eror nebe Indonesia komete, maibe, agora ita aprende tiha ona no lakohi husik. At liu tan, Indonesia nebe sai mestre ba korupsaun, ohin loron ita aprende no sai matenek liu fali Indonesia. Tamba ne’e, ita hetan gelar professor iha korupsaun.

Iha tempu Indonesia, ema barak nebe sai nudar funsionariu publiku ka PNS justifika hahalok korupsaun tamba dehan ne’e laos Timor nia osan; osan husi invazor Indonesia; balun halo korupsaun hodi ajuda rezistensia. Agora, korupsaun ne’ebe halo ita naok duni povu ne’e nia osan; osan husi fundu minarai. Iha parte ida Timor oan bele sai orgullu tamba maski nasaun foin harii Timor-Leste nia sistema fundu petroliferu en termus ba transparensia sai numeru 2 iha mundu. Kestaun boot mak oinsa sistema fundu petroliferu nebe iha kontrola husi Parlamentu Nasional, Governu, Bank and Payment Authority (BPA), Konsellu Konsultivu Fundu Petroliferu no labele hasai osan husi fundu petroliferu se la liu husi orsamentu jeral estadu bele aplika mos ba utilizasaun fundu petroliferu; bainhira iha kontrola liutiha orsamentu jeral estadu ne’e parlamentu nasional aprova.

Relatoriu Transparency Internasional nudar pankada boot ba governu AMP em termus politika rai laran, maibe en termus Internasional ita rasik moe tamba ida ne’e reflete katak ita rasik laiha komitmentu politiku atu kombate korupsaun. Relatoriu ne’e reflete katak buat ruma salan ho fiskalizasaun husi Parlamentu Nasional, Inspetor Jeral, PDHJ no liu-liu Prokurador Jeral nebe la forte atu kombate korupsaun. Lalais ka kleur, presiza iha duni vontade no komitmentu politika atu kombate duni korupsaun tamba korupsaun haterus povu tomak no kuandu daet ona, susar atu kura. Korupsaun la koñese rasa, idade, feto ka mane, iha relijiaun ka lae, uluk autonomia ka ukun an, sa tan korupsaun koñese partidu politiku.

Kla'ak Semanal Edisaun 31 (22 Setembru 2008)

Kla'ak Semanál Edisaun 31 - Upload a Document to Scribd

Haliri

Dili
Iha nebee de’it, ema ki’ik no ki’ak sira sempre sai ema boot no riku sira nia “na’an bokur” politik. Iha krizi politik, atu boot ka ki’ik, nia laran, ema kbiit laek sira nia destinu mak sai “kaidane (petisku, edit.)” ba politik sira nebee hamrook ba poder.

Ema boot no riku na’in hira mak hetan sorti-aat durante krize politik-militar 2006? Karik sira hetan sorti-aat iha “lalehan”, tanba sira barak mak iha liras atu semo. La’os semo aas, maibe semo lakon. Lalehan ida be iha lian Indonesia dehan “udara” ne’e. La’os lalehan nebee na’i padre no na’i katekista sira temi bebeik ne’e.

Ko’alia kona ba destinu ema ki’ik no ki’ak sira la’os fasil hanesan avo-feto sira uluk ti’i-kabas atu soru tais. Ema kbiit laek sira ne’e dala barak homan sira nia moris ho aten barani atu simu terus nebee todan liu no pasiensia atu hatutan moris ne’e to’o rohan nebee sira rasik lakon kbiit atu hatutan.

Karik la iha ema ruma sadik no buat ruma atu sai sasidik ba politika governu AMP nian, la kle’ur tan, ita hotu, liu-liu ita sira nebee moris no buka moris iha sidade Dili, sei fo sasin ba oin sa ema ukun-na’in sira buka atu hases ita nia maluk negosiante nebee konyesidu ho “roda 3” husi sidade laran.

Sira nia resan simples: maluk negosiante roda 3 halo sidade Dili nia furak lakon. Tan ne’e, ba ukun-na’in AMP, dalam atu lori hikas sidade Dili nia furak mai mak duni sai negosiante roda 3 husi liuron-ibun sidade Dili.

Ita la hatene los, hanoin sa ida mak mosu iha ukun-na’in sira nia kakutak bainhira hanoin atu hafurak sidade Dili. Karik sira hakarak halo Dili sai hanesan Singapura. Tan ne’e mak ita haree dadaun konstruksaun edifisiu andar 10 iha Acait (eis-Helo Mister, edit.) la’o maka’as los. Ita mos haree iha jardim Kolmera, kaleng taka haleu tiha ona. Tuir buat nebee hakerek iha plaka katak atu harii Parque Mini ka “Taman Mini.”

Ita husu boot, maski ho fiar nebe mukit tebes, katak maluk negosiante roda 3 sira sei hetan espasu iha fatin 2 ne’e. Karik ida ne’e akontese, ita barak sei konsidera buat ne’e nudar milagre.
Baibain ka normalmente, atu supermarket ka minimarket, la’os fatin nebee apropiadu ba negosiante roda 3. Mos sei susar atu sai fatin ba fa’an sasan nebe produtu local. Nune’e mos ho Parque Mini. Parke Mini sei sai fatin halimar ba ema boot no riku sira nia familia, la’os negosiante roda 3 nia familia nebe la iha meius naton atu hetan asesu ba fatin sira ne’e.

Hodi bainhira mak politiku-na’in sira halo sala hasoru ema ki’ik? Istoria la dun hakerek. Karik hakerek, ita barak la dun sani. Politiku-na’in sira so halo sala hasoru sira nia rival. Sala nebee sira halo mak bainhira lakon poder. Tan halo sala hasoru de’it sira nia rival politik, sira nunka husu deskulpa, sa tan rekoynese sira nia sala.

Bainhira ita barak nonok no haree tuir de’it sa ida mak ita nia ukun-na’in sira halo hasoru ema ki’ik no ki’ak sira, ita hotu tenke prepara-an atu simu realidade loron ida. Realidade nebe sei lori ita atu haree sidade Dili, nudar “cidade dos nobres.” La’os “cidade dos pobres.”

Se ida ne’e mak objektivu husi politika governu AMP atu hasai negosiante roda 3 husi liuron sidade Dili, entaun Dili hahu tama iha prosesu nebe sidade barak iha mundu enfrenta: gentilizasaun (gentilisation, edit.). Prosesu atu transforma sidade sai fatin ba ema riku no ema boot nian de’it.

Husu boot buat ne’e la los. Se los duni, la sala ida ita bolu politiku sira ne’e butar-ten.

Kla'ak Semanal Edisaun 30 (11 Setembru 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

HALIRI
Politika Feto Elite
Feto hakat badak, mane hakat luan nudar stereotipe mayoria sosiedade Timor fiar no kontinua reproduz iha rai doben ida neé. Too ohin loron, la haree husi nivel edukasaun, ema boot ka kiik, feto ka mane sei kontinua fiar katak feto nia knaar mak servisu domestika. OPMT nudar movimentu feto ba dala uluk nebe luta ba emansipasaun feto katak, feto ho mane hamrik hanesan iha prosesu dezenvolvimentu nia laran.

OPMT mosu ho projetu politiku ida katak libertasaun lolos sei la lao bainhira laiha libertasaun feto. Tamba neé, OPMT halao atividade hahu kedas husi nivel suku hodi halao creche, saude, alfabetizasaun, koperativa, juventude no seluk-seluk. Pratika OPMT ne hatudu duni feto ho mane lao hanesan iha programa dezenvolvimentu hirak ne’e. Ema sira nebe iha matenek ba suku-suku atu fahe sira matenek no iha tempu hanesan aprende mos husi komunidade sira. OPMT hatudu pratika laos teoria. Pratika mak kriteria ba verdade.

Baze de apoiu nebe naksobu, harahun mos movimentu feto. Rezistensia husi 1980-1999 frente klandestina sai nudar subordinadu ba frente armada ho sistema komandoismu. Pozisaun feto sai subordinadu fali iha frente klandestina. Movimentu feto sai importante deit ba preparasaun lojistika no mensajeiru deit. Uituan liu mak iha vida politika nia laran.

Derepenti liutiha Referendum, UNTAET tama mai ho konseitu Jeneru. Ema barak ohin loron koalia Jeneru laos ona emansipasaun hanesan OPMT. Konseitu nebe tolan tomak-tomak deit laho kestiona konaba sistema esplorasaun. Movimentu feto lakon orientasaun desde baze de apoiu rahun no laiha debate konaba orientasaun feto Timor. Tamba neé fasil atu tolan tomak konseitu jeneru nebe orienta liu ba liberalismu, no la koko atu kria espasu ba konseitu jeneru sira seluk.

Movimentu feto nebe moris liutiha ukun an koptadu ho konseitu jeneru liberal nebe mai hamutuk ho UNTAET, Banku Mundial, UNFPA, UNIFEM, UNICEF, AUSAID, USAID no organizasaun internasional sira seluk. Organizasaun feto hotu-hotu inklui OPMT koptadu tiha ona ho liberal gender. Organizasaun hirak neé la kestiona ona sistema esploitasaun maibe oinsa feto Timor bele sai advogadu, polisia, militar, ministra, deputada no haluha tiha realidade katak mayoria populasaun Timor moris husi Agrikultura. Organizasaun hirak neé, inklui mos sekretariadu estadu problema feto bele rezolve liu husi treinamentu, seminariu no kongresu. Tinan-tinan atividade feto la ses husi treinamentu, seminariu, 16 days campaign no seluk-seluk tan, haluha tiha katak mudansa mentalidade mosu husi pratika hamutuk ho komunidade.

Realidade, movimentu feto ohin loron la eziste organizasaun massa feto. Dehan iha OPMT no OMT maibe organizasaun hirak neé naran deit. Ida neébe ativu agora mak ONG nebe iha impaktu kiik, no konsentra sira nia atividae iha Dili. Tempu nebe lao ho asesu nebe iha, hanesan mos ONG sira seluk, ema nebe servisu iha ONG mak sai matenek tan no bele moris diak, maibe ema hirak nebe sira reprezenta kontinua moris hanesan ka sai at liu.

Iha loron 10-12 Setembru, Rede Feto nudar mahon ba organizasaun feto sira halo kongresu feto ba dala tolu. Governu AMP fo prioridade ba jeneru hodi hasae funsaun promosaun igualidade husi asesora ba sekretariadu. Ho mudansa neé, movimentu feto sei sai forte liu? Karik lae, abertura kongresu feto hatudu katak elite feto sira laiha unidade. Relasaun nebe harii bazeia ba emosaun, laos ba prinsipiu nebe hanesan. Oinsa kongresu feto bele susesu bainhira eksklui komponente importante ida hanesan sekretariadu estadu ba promosaun igualidade. Se mak sei implementa rekomendasaun hirak neé, se karik entidade neé la involve? Ka Sinal husi Rede Feto hodi troka Sekretariadu Estadu ba Promosaun Igualidade.

Movimentu hotu-hotu nebe laiha kontrola husi massa iha tendensia sai elite. Bainhira iha tendensia sae elite nia programa mos atu hodi feto sira seluk sai elite mos.

Tendensia NGO feto mak determina sira nia programa bazeia ba sira nia hakarak maibe dala barak laos nesesidade feto sira iha rural. Komemorasaun loron mundial 8 de Marsu tinan neé iha jinasio hatudu dominasaun festeja feto elite nian. Movimentu hanesan mak feto sira hakarak?

Kongresu feto liutiha ukun an halao ba dala tolu, iha mudansa boot ba feto nia moris? Kongresu dala rua uluk nebe halao laiha implementasaun ida nebe klaru. Hein katak ho kongresu feto ba dala tolu neé bele fo mudansa no bele hametin liu tan unidade feto atu luta ba igualidade feto ho mane. Se lae, kongresu sai tiha buat rutinidade ida no lakon tiha esensia. Triste liu tan mak kongresu nudar projetu ida atu gasta osan deit atu bele halo relatoriu ba doador no la fo importansia ba rezultadu.

Se kontinua hanesan neé, movimentu feto sai tiha movimentu kalendariu ida katak, movimentu feto iha bainhira iha loron-loron importante deit hanesan 8 de Marsu, 16 days campaign, kongresu feto no loron sira seluk; movimentu la moris iha vida feto nia loron-loron.

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 29 (4 Setembru 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

HALIRI
Timor-Leste: Soberanu ka Zombariadu?
Aspektu nebe importante hodi hatudu katak nasaun ida ukun-an ona mak soberania territorial. Katak, nasaun ne’e iha espasu territorial nebe ladikmalu (berbatasan, edit.) ho rai ka nasaun seluk nia territotiu. Baibain, espasu territorial ne’e kompostu husi buat 3: terrestrial (darat, edit.), maritima (laut, edit.) no aeria (udara, edit.).

Soberania territorial ne’e la’os hatudu de’it liu husi prosesu demarkasaun no proklamasaun, maibe tenke hatudu mos liu husi kapasidade politika atu satan no kontrola espasu sira ne’e. Timor-Leste, nudar nasaun ki’ik nebe foin hetan poder politika nudar nasaun soberana iha 2002 husi ONU, hafoin funu durante tinan 24 nia laran hasoru military Indonesia, hetan mos direito internasional ba soberania territorial ne’e. Nudar ita hotu hatene katak, Timor-Leste nia espasu territorial ne’e ladik malu ho nasaun boot 2, Indonesia ho Australia.

Prosesu negosiasaun ho nasaun boot 2 ne’e atu halo demarkasaun ba Timor-Leste nia baliza territorial mos la’o ona. Ho Indonesia, tuir data husi Ministerio dos Negocios Estrangeiros katak prosesu demarkasaun alkansa ona 95%. Infelizmente, ho Australia mak Timor-Leste tenke hein tinan 50 ka 60 tan mak bele iha konkluzaun kona baliza maritima. Ida ne’e, tanba involve Australia nia ambisaun atu hadau povu Timor-Leste nia riku soin nebe iha tasi-kidun. Tasi nebe haladik Timor-Leste ho Australia.

Bainhira ko’alia kona ba kapasidade politika atu satan ita nia territoriu, la signifika katak ita atu taka odan-matan ba movimentasaun transporte terrestrial, maritima no aeria mai ita nia rain. Kapasidade politika ne’e implika mekanismu politika sa ida mak ita adopta atu kontrola movimentasaun transporte sira ne’e tama mai no sai husi ita nia territoriu.

Tanba ne’e, ema ida la kontra inisiativa estadu Timor-Leste nian atu sosa ro-ahi hodi hametin vijilansia ba ita nia tasi ho objektivu atu prevene ema husi rai seluk mai na’ok ita nia rekursu naturais sira nebe iha tasi-laran hanesan ikan, mina no gas natural sira. Ita mos sei fo apoiu nafatin ba estadu Timor-Leste atu labele sakrifika ita nia soberania iha prosesu negosiasaun ho Australia atu halo esplorasaun ba rekursus mina no gas nebe butuk-an iha ita nia tasi-kidun.

Buat nebe dala barak halo ita preokupa tebes mak politika governu nian nebe la klaru kona ba oin sa hamosu mekanismu legal hodi kontrola movimentu no sirkulasaun ro-ahi no aviaun estranjeiru sira nebe tama-sai ita nia rain. To’o agora ita rasik la hatene aviaun no ro-ahi funu nasaun seluk nebe tama mai ka sirkula liu husi territóriu Timor-Leste ne’e hetan konyesimentu ka lae husi ita nia estado.

Ezemplu ida nebe ita mos bele kestiona mak foin lalais ne’e, ro-ahi estranjeiru ida tama iha ita nia Porto, Dili, la ho dokumentus legal. Tuir lei, atu ema ka transporte nebe tama ita nia territoriu la ho dokumentu, ita konsidera illegal. Ita nia polísia fronteira kaer ema Indonesia barak ona, tanba tama Timor-Leste la ho dokumentu legal ida. Ita sempre konsidera ema sira ne’e nudar ema illegal.

Bazeia ba fakta ne’e, ita mos tenke konsidera katak, prezensa ro-ahi Danai 4 nebe mai husi Bangkok, Tailandia no tama Porto Dili iha 14 Agostu 2008 nudar ro-ahi illegal.

Prezensa ro-ahi Danai 4 ne’e illegal, tuir lei internasional, tanba la iha lesensa (port clearence, edit.) atu tama tasi Timor-Leste nian. Sa tan atu para iha Porto Dili.

Ita labele aseita razaun politika katak, desizaun Primeiro Ministro, Xanana Gusmao ka Ministro nebe kaer pasta kona ba transporte nian, sai hanesan “port clearence” ka “dokumentu legal” atu permiti ro-ahi Danai 4 tama no para iha Porto Dili. Ita mos labele aseita argumentu katak, ro-ahi no aviaun estranjeiru ida bele tama sai arbiru iha territoriu Timor-Leste tan lori tulun ba povu Timor-Leste.

Danai 4 tama mai Timor-Leste tan lori mina mai Timor. Infelizmente mina nebe roahi Danai 4 lori ne’e la’os atu fahe ba povu Timor-Leste.

Se la’os atu fahe ba povu Timor-Leste, ba se los? Ba kompanhia sira ka? Se nia kompanhia? Primeiro Ministro nia kompanhia ka? Tan ne’e mak Primeiro Ministro tenke involve iha negosiasaun atu bele hatun mina?

Ita la hatene. Husu boot, ita la hatene ne’e tanba ema ruma seidauk fo hatene ita ka ita mak seidauk iha biban atu buka hatene. Se nune’e, ita iha direiro atu hetan informasaun nebe klaru husi governu AMP.

Perigozu liu bainhira, ita la hatene ne’e tanba ita hatene hela, maibe halo finji la hatene. Ita tenke matan moris, tanba povu Timor terus la’os ema halo finji atu haterus.

Ikus liu ita husu ba ita nia an: Ita ne’e nasaun soberanu ka lae? Keta nasaun “zombariado” karik?

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 28 (27 Agostu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Haliri
Politika Salva-an
Esplikasaun Prezidente Ramos Horta nian, hafoin fila husi rai li’ur, kona ba prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu, halo ema barak, liu-liu politiku sira loke ibun. Ba sira nebe iha pozisaun ukun bele haksolok basa liman. Ba sira nebe iha pozisaun opozisaun, esplikasaun Prezidente da Republika nian ne’e, halu sira basa hirus-matan.

Ema barak hare Prezidente Horta liu husi media sira rekoynese katak molok atu ba tasi-balun, nia asina kedas Orsamentu Rektifikativu nudár sinal politika katak Orsamentu Rektifikativu ne’e hetan aprovasaun husi xefe estado.

Desizaun Prezidente nian atu promulga ka la promulga Orsamentu Rektifikativu ka legislasaun seluk, ne’e direitu prerogativu prezidente nian. Direitu nebe konstituisaun haraik ba xefe estado.

Kestaun nebe mak halo prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu ne’e sai polemik mak deklarasaun Prezidente Horta nian liu husi televizaun governu nian, TVTL, katak nia sei la promulga Orsamentu Rektifikativu ne’e bainhira Tribunal Rekursu seidauk fo nia avaliasaun konstitusionalidade.

Oras ne’e ita hotu hatene katak, deklarasaun Prezidente Horta nian hafoin fila husi tasi-balu kontradiz ho mensajem prezidente nian iha TVTL molok nia atu ba tasibalun.

Hahalok ka liafuan nebe “kontradiz”, signifika katak hahalok ho liafuan ne’e la tuir ka kontrariu fali ho sa ida mak ita ko’alia ka ita halo uluk. Iha TVTL, prezidente Horta deklara katak sei la promulga molok Tribunal Rekursu fo avaliasaun, maibe realidade nia asina tiha ona.

Pergunta husi publiku mak ne’e: tan sa Prezidente Horta tenke halo deklarasaun politika nebe tuir mai nia rasik sei la halo tuir, iha TVTL? Tan atu buka naran ka tan ta’uk? Maibe tan Prezidente Republika ne’e Dr. Ramos Horta, razaun rua ne’e la iha fatin no baze. Mundo tomak hatene se mak Ramos Horta. Ema tomak mos hatene katak nia foin rekupera husi atentadu 11 Fevereiru 2008.

Maibe, iha politika, prosesu buka oin no buka salva-an nunka para ho popularidade nebe ema ida iha no hetan iha espasu no tempu nebe determinadu. Katak, bainhira ema ida sei iha interese politiku kona ba buat ida ka buat ruma, esforsu atu buka-oin no buka popularidade politika sei kontinua. Meio politika komun nebe ulun boot sira uza atu buka oin hodi hametin sira nia popularidade mak hamosu “kontradisaun” iha situasaun nebe la kontraditoriu no halo konfuzaun ba buat nebe la konfuzu.

Politika nebe Prezidente Horta halo hale’o prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu foin dadaun ne’e, politika atu salva-an, maski relasiona ho Orsamentu nebe ema barak konsidera atu salva povu. Maski politika ne’e la edukativu, maibe tan iha politika laran, politika ne’e aseitavel. Baibain ema dehan “politika aseita polítika hotu-hotu.”

Politika Prezidente Horta nian la eduka ema ida tuir hanoin nebe pozitivu. Ho polítika ne’e, Prezidente Horta salva de’it nia an husi forsa politika boot 2 nebe influensia politika Timor nian. Forsa politika 2 ne’e mak Xanana ho Fretilin. Iha politika nebe Prezidente Horta halo kona ba prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu, Horta hatudu momos katak nia seidauk iha “aten-barani” politika atu hola desizaun nebe kontra vontade politika Xanana nian.

Tan ne’e, dala ruma Prezidente Horta propozitadamente (dengan sengaja, edit.) kria duni drama politika ne’e ho sentido dikotomu (dikotomis, edit.). Ida, publikamente liu husi TVTL nia hakarak hatudu ba publik katak nia iha aten barani atu kestiona governu AMP (Xanana) nia programa. Buat nebe politikamente fo laran ksolok ba politiku opozisaun sira. Parte seluk, iha tempu la hanesan, pessoalmente no la liu husi TVTL, nia expresa nia kbiit laek atu kontra Xanana, buat nebe halo opozisaun sira mos laran la dun hakmatek.

Atu los ka sala drama politika sira nebe ulun boot sira halo ona no sei halo tan, edukasaun politika nebe ita hetan husi politika ulun boot sira mak ne’e: Iha politika, karisma ho popularidade bele reduz ema ida nia pekadu politika. Karisma ho popularidade fo mos kompetensia ba ema atu politikamente no propozitadamente (dengan sengaja, edit.) halo sala. Iha politika, pozisaun aas mos bele reduz ita nia sala. Tan ne’e, la sala ema barak nunka kolen atu buka sai boot.

Ema ida la bandu ulun boot sira atu halo politika hodi salva sira nia an ka salva sira nia relasaun di’ak. Maibe, ita mos hakarak insiste ba sira atu hanorin povu ne’e atu oin sa liberta sira nia an husi obskurantismu, liu-liu liberta povu husi ta’uk. Tan povu aten barani sei la hamoris ema ta’uk ten ka tanis ten.

Download Edisaun tomak iha ne'e (1MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 27 (20 Agostu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

Haliri
F-FDTL forsa povu ka Sai Aparellu Represivu Estadu ba Povu?
Iha matenek nain husi Fransa Louise Althusser nebe hamosu konseitu Ideological State Apparatusses (ISA) no Repressive State Apparatusses (RSA). ISA mak forsa nebe dalabarak estadu uza hodi influensia nia povu hanesan liu husi media, livru, igreza no seluk-seluk, maibe dala barak kuandu ISA la konsege governu sei uza forsa RSA hanesan militar ka polisia.
Falintil mosu husi Fretilin nudar liman kroat hodi liberta povu Maubere husi kolonialismu. Nudar liman kroat povu, nia la hamrik mesak hodi defini rasik nia politika maibe tuir liña a politica manda fuzil katak politika mak determina lalaok Falintil hodi luta ba libertasaun nasional.
Konflitu barak nebe mosu iha bainhira Falintil reziste iha Fretilin nia okos. Mudansa Falintil nebe akontese iha tinan 1977 nia klaran tamba konflitu iha Fretilin nia laran. Komite Sentral iha iha nia reuniaun iha Aikurus-Aileu halakon Departamentu Defeza Nasional. A politica manda fuzil sai nudar konflitu ida iha Falintil nia laran. Eis militar Portugez nebe sai membru Falintil sinti katak nia funsaun kiik liu fali ema sivil. Tamba konflitu entre sivil no militar sai nudar fator ida hodi hamate Agostinho Espirito Santo (komandante ida iha Fronteira Norte), Aquiles Freitas (Komandante iha setor Sentru Leste) no Martinho Soares.
Diferensia boot entre Falintil uluk no F-FDTL mak Falintil la hases an husi programa sosial ekonomia hanesan edukasaun, saude no agrikultura no kultura. Forsa la haketak an husi povu nia moris. Nia moris hamutuk ho povu, povu iha, falintil. Konseitu Mao Tze Tung ikan no we mosu iha tempu neba.
Iha zona reta guarda nebe sai nudar base de apoiu sai forsa politika no lojistika rezistensia hasoru okupasaun Indonesia. Baze no apoiu nebe rahun no komite sentral nebe mate barak no naksobu, halo Fretilin tenki reorganiza an. Lideransa politik no militar nebe sei moris halibur hamutuk iha parte leste hodi reorganiza Fretilin no Falintil. Iha ekontru iha Foho Aitana, Lacluta Viqueque. Kay Rala Xanana Gusmao no Mauhunu Bolerek Karantaianu nudar membru komite sentral nebe sei ativu halo konferensia no hili membru komite sentral foun no hili lideransan iha frente diplomatiku. Fretilin muda ba Partidu Marxista Lenista Fretilin (PMLF) maibe la kleur muda fila fali ba Fretilin. Iha konflitu nebe mosu relasiona ho mudansa hirak ne’e; Kilik Wae Gae no Mauk Moruk kontra desizaun ne’e nebe halo Kilik Wae Gae sai lakon no Mau Moruk mai rende.
Falintil nebe hahu reorganiza fila fali husi parte leste halo mos membru falintil barak sai husi parte ne’e. Kolonialismu Indonesia nebe brutal no partisipasaun husi entidades laos Fretilin nebe hakarak partisipa iha luta hamosu ideia unidade nasional no halo Falintil sai apartadarismu katak sai forsa ba povu Timor tomak nian hodi luta ba ukun rasik an. A politica manda fuzil la implementa tan, komesa hamosu sistema komandoism. Laiha tan desizaun demokratiku hotu-hotu tuir sistema komando. Programa sosial ekonomi la halao tan. Povu organiza tuir sistema klandestina nebe sai subordinadu ba Falintil. Falintil ka komandu da luta mak foti desizaun. Knaar klandestina nian mak lojistika, estafeta no organiza demonstrasaun.
Molok referendum, Falintil tama iha akontanamentu no liutiha referendum mos Falintil konsidera nudar forsa ilegal tamba ne’e tenki hela nafatin iha akontanamentu iha Aileu.
Laiha diresaun husi konsellu seguransa ONU nian ba futuru Falintil. UNTAET simu proposta husi governu Britanika hodi halo estudu nebe lidera husi King’s College. Iha Fevereiru 2001 Falintil transforma ba F-FDTL. Ohin loron iha planu Forsa 2020 maibe sei kontinua segredu.
Esperiensia hatudu mai ita katak konsentrasaun luta atu duni militar Indonesia halo ita rasik laiha konseitu klaru konaba saida ita halo bainhira ukun tiha an husi Indonesia. F-FDTL hahu fali iha mudansa foun durante krize 2006, petisionariu mosu tamba konsidera iha diskriminasaun loro sae loromonu. Krize nebe konsege hamonu governu Fretilin. F-FDTL halo intervensaun iha 28 Abril 2006 ema hotu hakilar. Maibe bainhira F-FDTL tama iha operasaun konjunta hodi buka petisionariu no grupu Alfredo ema hotu nonok. Maibe triste liu liutiha eleisaun jeral 2007, problema petisionariu seidauk rezolve tamba ida nebe uluk hamutuk atu hatun Fretilin haree petisionariu nudar kerikil iha sapatu governu AMP.
Derepenti ita rona husi membru governu nebe hateten katak diskriminasaun laiha F-FDTL nia laran tamba petisionariu sira simu deit osan no fila fali ba uma hodi hahu vida sivil. Petisionariu, hanesan mos konflitu militar iha ailaran kauza ba problema nunka la rezolve. Ida kontinua sai nudar vensedor hodi halakon sira seluk.
Komemorasaun loron Falintil nudar loron atu selebra povu nia manan, maibe sai fali oinseluk, povu barak la sinti parte ona husi forsa. Derepenti iha espanduk iha dalan-dalan hodi hakerek fila fali Falintil mak Ikan, povu mak be. Ho situasaun deskonfiansa malu nebe makas liu entre povu ho povu, no entre povu ho lideransa no entre lideransa no lideransa, konseitu ne’e nudar buat mamuk ida. Too ona tempu atu haree problema nia hun hodi lori fila fali forsa armada nudar forsa povu nian laos forsa ba interese politiku grupu balun nian no halo F-FDTL nudar forsa represivu ba nia povu rasik. Labele hakfodak bainhira nain ulun sira koalia beibeik estabilidade, maibe se nia estabilidade?

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

Kla'ak Semanal Edisaun 26 (13 Agostu 2008)

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

HALIRI
Promulgasaun Orsamentu Rektifikativu la Rektu?
Besik semana ida resin, hafoin haksesuk malu “la hun la dikin” iha Parlamentu Nasional, Orsamentu Rektifikativu (OR) hetan aprovasaun husi povu nia saseluk, ilustre deputado ho deputada sira. “La hun la dikin” tanba deputadu ho deputada sira nebe vota “contra” proposta ruma, barak la iha “hun (argumentu, edit.)” nebe forte no kle’an, no sira nebe vota a favor mos barak la iha “dikin (la ho intensaun di’ak, edit.) nebe furak ka nurak. Argumentu no intensaun nebe ita nia deputadu ho deputada sira hato’o, barak liu nakonu ho vingansa politika partidaria do que hafutar ho substansia interesse povu nian.
Iha parte seluk, membru governu sira mos iha sira nia aprezentasaun ho esplikasaun hatudu momos de’it governu Alianca Maioria Parlamentar, AMP, nia karakter “despesista” ka kanteen fakar osan. Orsamentu Rektifikativu governu AMP hetan aprovasaun husi Parlamentu Nasional, la’os tanba bazeia ba planu ezekusaun nebe di’ak, maibe tanba de’it natureza kompozisaun membru parlamentu. Katak, maski planu la iha, maibe tanba deputadu husi AMP mak maioritariamente domina parlamentu.
Bainhira ita akompanha debate parlamentu kona ba orsamentu, ita la’os kabun makili de’it tanba komik, maibe ita laran susar mos. Kabun makili tanba dala barak, ita hare ita nia deputadu ho deputada sira balun nia hahalok hanesan ema pailasu (badut, edit.) sira iha palku leten.Laran susar tanba orsamentu ho montante ida aas liu no barak tebes, hetan aprovasaun la ho justifikasaun nebe forte.
Hafoin hetan tiha aprovasaun husi Parlamentu Nasional, ita hanoin katak “pailasada (kebadutan, edit.) politika ne’e remata ona. Afinal, ita sei horon nafatin hahalok manobra husi ukun-na’in sira nian iha nivel nebe aas liu, iha gabinete Prezidente Republika nian. Liu husi kanal televizaun governu nian, TVTL, Prezidente Ramos Horta deklara katak, molok atu halo promulgasaun ba Orsamentu Rektifikativu nudar lei, nia sei husu Tribunal Rekursu atu fo avaliasaun tuir Konstituisaun hodi justifika Orsamentu Rektifikativu nia konstitusionalidade. Katak, bainhira Tribunal Rekursu sei fo nia hanoin, liu-liu kona ba ezistensia Fundos Estabilisacao Economica nebe halo parte Orsamentu Rektifikativu ne’e, Prezidente Republika seidauk bele promulga.
Maibe, hanesan ita hotu hatene katak, Tribunal Rekursu seidauk fo nia avaliasaun tuir pedidu Prezidente Republika nian, Jornal da Republica fo sai tiha ona Orsamentu Rektifikativu. Aneh bin ajaib! Atu estranhu ka ajaib, Prezidente Republika de’it mak bele esplika no klarifika kona ba konfuzaun ne’e. Buat nebe klaru tiha ona mak, Prezidente Ramos Horta sei hala’o vizita ba tasi-balu, governu AMP halo festa tiha ona iha Primeiro Ministro nia uma, Balibar, 8 Agosto kalan atu komemora aniversariu ba dala uluk (tinan ida, edit.) sira kaer ukun hodi sura sira nia susesu.
Prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu nebe estranhu ne’e, oras ne’e la’os de’it sai polemiku politik iha nivel nasional, maibe sai mos notisia ajensia notisioza internasional.
Partido opozisaun nebe lidera husi FRETILIN, kestiona maka’as prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu nebe kontradiz ho deklarasaun Prezidente Ramos Horta nian iha TVTL. Reportajem radio Australia ABC, konsidera promulgasaun Orsamentu Rektifikativu husi Prezidente Horta nudar “accident (kecelakaan, edit.)” ida. ABC reporta katak “East Timor President accidentally signed the Rectified Budget…”
Atu “accidentally (secara kecelakaan, edit.)” ka “coincidentally (secara kebetulan, edit.)”, ka tanba ta’uk (ketakutan, edit.) karik, publiku Timor-Leste iha direitu atu hetan esplikasaun, liu-liu esplikasaun husi Prezidente Ramos Horta. Prezidente Horta, bainhira fila husi tasi-balu, tenke klarifika ba publiku Timor-Leste, kona ba assunto ne’e. Tanba, nudar Xefe Estado, Dr. Ramos Horta iha obrigasaun atu satan povu nia interrese. Obrigasaun ne’e mak labele husik povu moris ho konfuzaun.
Prezidente Horta tenke esplika tansa mak nia tenke asina Orsamentu Rektifikativu iha nia Gabinete, maibe iha tempu hanesan halo pedidu ba Tribunal Rekursu atu fo avaliasaun. Tribunal Rekursu la’os grafika nasional (percetakan Negara, edit.). Tan ne’e, ita la fiar no sei labele fiar duni, bainhira staf Prezidente Horta simu ordem atu lori dokumentu Orsamentu ba Tribunal Rekursu, maibe lori fali ba percetakan Grafica Patria.
Ita hein katak, la’os tanba povu moris iha nakukun tan elektrisidade mate bebeik, ukun-na’in sira buka halo konfuzaun hodi obriga povu sai beik. Ita hatene katak Grafika Patria enerjia la mate hodi imprimi Jornal da Republica, maibe la’os ho ida ne’e, ita mos buka atu hamate fali povu nia direitu atu hetan esplikasaun nebe los kona ba assunto nebe relasiona ho sira nia moris. Atu los ka la los aban-bainrua, ita hatene ona katak prosesu promulgasaun Orsamentu Rektifikativu la rektu. Katak, la los.
Ho la deliberadamente (dengan sengaja, edit.) husik povu moris iha konfuzaun, ukun-na’in sira hametin liu tan povu nia fiar katak, nasaun ne’e la’os ema pailasu (badut, edit.) sira mak ukun. Maski psikolojikamente, ita presiza pailasu sira atu halibur no haksolok ita hodi labele stress bebeik tanba hahalok ukun-na’in balun nebe hanesan pailasu.

Download Edisaun tomak iha ne'e (1.3MB)

Kla'ak semanal edisaun 25 (7 Agustu 2008)

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)

Haliri
Deskulpa ho Injustisa
Karik liafuan nebe ita ema uza nudar rezultadu husi kreasaun (kreasi, edit.) ema nian, ita, liu-liu ema boot sira tenke agradese ba ema nebe hamosu liafuan “deskulpa.” Karik komponente sosiedade nebe la dun gosta ka la dun simpati ho liafuan ne’e make ma kiik no ki’ak sira. Liafuan “deskulpa” la dun tulun sira nia moris hanesan “deskulpa” tulun ema boot sira.
Imajina took, ulun boot no entidade hira mak matenek tebes uza liafuan “deskulpa” hodi taka krime boot nebe sira ka sira nia membru halo hasoru ema kiik. Imajina mos ema kiik no ki’ak hira mak uza liafuan ne’e ho fuan no laran, maibe sira uza ba dala ikus iha sira nia moris. Katak, maski sira husu deskulpa ho fuan no laran, maibe sira tenke mate nafatin, tanba la hetan perdaun husi ema nebe sira husu deskulpa ba.
Iha Timor, ita hotu hatene oin sa liafuan “deskulpa” nia folin baratu tebes ba ulunboot no ukun-na’in sira, maibe sai karun la halimar ba povu kiik no ema ki’ak. Iha Timor, liafuan “deskulpa” bele sai baratu tebes to’o hakanek ema nia fuan. Dala ruma mos sai karun la halimar to’o hametan (mengelapkan, edit.) ema nia konsiensia.
Ukun-na’in sira iha Timor ho fasil tebes fo perdaun ba eis-jeneral militar Indonesia sira nia krime hasoru povu kiik iha Timor, maski eis-jeneral sira ne’e to’o ohin loron seidauk husu deskulpa ba publik Timor kona ba sira nia hahalok aat hasoru povu Timor-Leste durante tinan 25 nia laran.
Ejistensia no utilidade liafuan “deskulpa” hamosu mos injustisa ba ema kiik no mukit sira. La’os iha Timor-Leste de’it, maibe iha mundu tomak. Injustisa tanba liafuan “deskulpa” so iha nia sentidu loloos bainhira ema boot sira mak uza, maski ema boot sira ne’e uza la ho fuan. Injustisa tanba ulun-boot sira uza liafuan “deskulpa” ne’e ba ema kiik no mukit iha tempu nebe sala, la justu no la tuir ema kiik sira nia hakarak.
Ezemplu uza liafuan “deskulpa” ho matenek bele hare oin sa Vaticano nia esperiensia. Nudar saseluk Kreda Kristu nian nebe hanorin nia emar atu hadomi no fo perdoa malu 70 dala 7, Vaticano iha nia istoria, sai tiha entidade nebe “ten-to’os” ba liafuan deskulpa.
Presiza tinan atus mak Vaticano foin husu deskulpa ba Galileo Galilei, matenek nebe hamosu teoria kontra hanoin Vaticano nian, nebe sala, kona ba relasaun loron ho planeta seluk. Vaticano presiza tinan 2000 resin atu retira malisan nebe nia fo ba ema judeu sira tanba hedi Jesus iha cruz to’o mate.
Tinan ne’e, hafoin liu tiha tinan 4 ka 5 nia laran, Vaticano foin publikamente husu deskulpa ba mutun (vitima, edit.) abuzu seksual nebe involve padre sira. Foin dadaun, iha nia vizita mai Australia atu komemora loron mundial juventude nian, eventu internasional nebe ita nia Prezidente Ramos Horta ho reprezentante uma kreda katolik balun tuir, Amo Papa Bento XVI, dala ida tan husu deskulpa ba mutun abuzu seksual nebe padre sira halo.
Hahalok Papa Bento XVI ho nia antesessor, Papa Joao Paulo II, la’os de’it ezemplar, maibe konsegue hametin fali Vaticano nia naran iha aspektu balun. Maski pedidu deskulpa sira ne’e sai ho motivasaun politika, maibe ema barak konsidera Papa Joao Paulo II, nudar renovador aten-barani ida. Bento XVI hatutan dadaun hahalok ne’e.
Infelizmente, hahalok ezemplar ne’e mosu de’it husi ulun boot Vaticano nian, la’os direktamente husi padre perpetrador abuzu seksual sira ne’e. Iha Estados Unidos da America, Reino Unido ka Australia, ita bele hare oin sa padre perpetrador abuzu seksual ne’e enfrenta prosesu judicial no balun tenke selu multa ba mutun sira.
Maibe, rai balun nebe sosiedade nia hanoin sei taka metin ho doutrina pra-Konsiliu Vaticano II, hanesan mos Timor-Leste, esperansa mutun sira atu hetan deskulpa husi padre sira nebe involve iha pratika abuzu seksual, tenke hein tan tempu balun.
Sosiedade sira ne’e, sei moris ho hanorin relijiaun nebe hateten katak padre ho madre sira ne’e la’os de’it “the untouchables (ema ida labele book, edit.)”, maibe “impecables (ema nebe labele halo sala, edit.).” Tan ne’e, maski publiku (sarani sira, edit.) hatene hela kona ba padre sira ne’e, maibe la barani atu ko’alia sai. Aat liu tan tauk nebe sarani sira iha ne’e mos dala ruma la lojiku. Sarani sira la’os ta’uk padre sira ne’e, maibe ta’uk fali “ahi inferno” nian.
Ita hein katak, espiritu aten-barani, Papa Joao Paulo II, nebe nia estatua hamriik aas los iha Tasi-Tolu, no Papa Bento XVI, nebe tuir plano sei mai vizita Timor-Leste, sei suli mos iha padre sira nebe haknaar iha sosiedade hanesan Timor-Leste. Atu nune’e, bainhira sira halo krime sosial, la presiza hein tinan ba tinan to’o Amo Papa mai husi Roma mak husu deskulpa ba mutun sira.
Ita mos hein katak, padre ho madre sira la’os barani de’it hanorin ema seluk, maibe barani mos responsabiliza ba sira nia hahalok rasik. La’os atu ordena sai padre ka madre mundo tomak hatene, maibe bainhira halo sala, buka taka mutun no mundu nia ibun ho ameasa “ahi inferno.” Sa tan taka de’it ho liafuan “deskulpa.” La barani husu deskulpa, oin sae ma bele perdua 70 dala 7?

Download Edisi tomak iha ne'e (1,2MB)