Grupu Haksesuk Kla'ak (Discussion Group)

Subscribe ba Kla'ak Online
Email:
Vizita grupu ne'e

13 March 2008

Feto Sosialista Hahu Loron Mundial ba Feto

traduz husi www.marxist.com

Tinan-tinan rihun ba rihun populasaun iha mundu komemora loron feto iha loron 8 Marsu. Luta ne'ebé hahu husi movimentu feto sosialista iha Estadus Unidus; tan sira feto sosialista  ohin loron mundu tomak selebra loron espesial ne'e. Oinsa luta ne'e hetan rekoñesimentu mundial?

Iha loron 8 Marsu 1857, traballadores feto iha fabrika ropa no tesktil iha Nova Yorke, Estadus Unidus halao asaun protesta. Sira kontra fatin servisu ne'ebé la umana no salariu ne'ebé kiik liu. Polisia ataka manifestantes sira no dizolve manifestasaun ne'e. Tinan rua liutiha, iha fulan Marsu mos, ba dala uluk feto sira harii sindikatu nudar esforsu atu proteze sira an hodi luta ba direitu fundamental iha fatin servisu.

Iha loron 8 Marsu 1908, feto hamutuk rihun 15 tun ba dalan iha Nova Iorke husu atu fo oras servisu ne'ebé badak, husu direitu atu vota iha eleisaun no hapara servisu ba labarik sira ho otas kiik.  Sira hakilar "Paun no Aifunan", paun nudar simbolu ba ekonomia  no aifunan reprezenta prosperiedade. Iha fulan Maiu, partidu Sosialista Estadus Unidus deside loron domingu ikus iha fulan Fevereiru atu komemora Loron Nasional ba Feto. Tuir deklarasaun Partidu Sosialista Estadus Unidus, Loron Feto Nasional ba dala uluk komemora iha Estadus Unidus iha loron 28 Fevereiru 1909.  Tuir mai iha tinan 1913, feto sira selebra loron domingu ikus iha fulan Fevereiru.

Konferensia Internasional ne'ebé halao husi organizasaun sosialista husi nasaun barak halibur hamutuk iha Kopenhagen, Dinamarka (Denmark, red) iha tinan 1910. Konferensia Sosialista Internasional halao atu sujere loron feto internasional. Ideia ne'e ba dala uluk hasai husi Klara Zetkin, feto sosialista husi Jerman ne'ebé sujere atu komemora greve traballadores iha Estadus Unidus. Feto hamutuk 100 husi nasaun 17 ho aklamasaun konkorda ideia ne'e, inklui feto nain tolu ne'ebé ba dala uluk hili nudar membru Parlamentu Finlandia. Loron Feto Internasional  deside atu respeita movimentu ba direitu feto, inklui direitu atu hili. Iha tempu ne'eba seidauk iha data fiksu ne'ebé deside atu komemora loron ne'e.

Deklarasaun Sosialista internasional fo impaktu makas.  Iha tinan tuir  mai, 1911 ba dala uluk loron feto internasional komemora iha Austria, Dinamarka, Alemaña no Swiss.  Loron 19 Marsu, feto no mane liu miliaun ida tun ba dalan halo rally hodi husu direitu atu hili no servisu iha fatin publiku, sira mos husu direitu servisu no hapara diskriminasaun iha servisu.

La liu semana ita tuir mai, iha loron 25 Marsu akontese Trajedia Sunu Triangle iha Nova Iorke. Liu traballadores 140, barak liu feto ran husi Italia no traballadores imigrante husi Judeu iha Kompania Triangle Shirtwaist, mate tamba laiha garantia seguransa.  Liga Sindikatu Traballadores feto no Sindikatu Traballadores Feto Garmen Internasional halao asaun protesta trajedia ne'ebé tuir los bele prevene. Sira mos halao pawai serimonia hakoi ne'ebé ema hamutuk rihun 100 partisipa. Sunu Trianglu iha impaktu boot ba lei traballadores no kondisaun servisu ne'ebé at liu no halo komemorasaun ba loron feto internasional iha tinan tuir mai.

Nudar parte husi movimentu dame mosu husi kalan guerra mundial ba dala uluk, feto Rusia halo komemorasaun feto internasional ba dala uluk iha domingo ikus fulan Fevereiru  1913. Iha fatin seluk iha Eropa iha loron 8 Marsu iha tinan tuir mai, feto halo rally atu protesta funu no hateten sira nia solidariedade ho nia maluk sira seluk.

Relasiona ho tropaz Rusia juta rua mak mate iha funu, feto Rusia hili loron domingo ikus iha fulan Fevereiru tinan 1917 atu halo asaun greve hodi husu "paun no dame".  Lider politiku kontra eleisaun ba tempu greve, maibe feto sira kontinua halao.

Ikus mai, tinan haat tuir mai, Tsar Rusia tun husi poder no governu temporariamente resposta ezizensia direitu ba hili feto sira.  Domingo istoriku ne'e monu iha loron 23  Fevereiru tuir kalendariu Julian ne'ebé uza iha Rusia,  8 Marsu tuir kalendariu Gregorianu ne'ebé uza iha fatin seluk.

Iha tinan hirak ne'eba, loron feto internasional iha dimensaun global ne'ebé ba feto iha nasaun dezenvolvidu sira no sub dezenvolvidu.  Iha fulan Dezembru 1977, Konsellu Seguransa ONU deside rezolusaun ne'ebé deside loron ONU ba direitu feto no dame internasional. Konferensia hat feto mundial ONU ajuda realiza direitu no partisipasaun feto iha prosesu politiku no ekonomia sai nudar realidade.

Iha tinan 1975 ONU hamosu atensaun mundu internasional ba problema feto hodi deside tinan feto internasional no halao konferensia konaba feto ba dala uluk iha Mexico City. Plenaria seluk halao iha Kopenhagen, Dinamarka iha tinan 1980. Iha tinan 1985, ONU halao konferensia feto ba dala tolu iha Nairobi, Kenya atu haree fila fali saida mak halao tiha ona iha dekade ne'e.

Tinan 1995, Beijing sai nudar uma nian ba Konferensia Feto Mundial ba Dala Hat. Reprezentante husi nasaun 189 konkorda katak tenki iha igualidade entre feto no mane ne'ebé iha impaktu seriu ba prosperiedade ema hotu nian. Konferensia ne'e deklara objetivu balun ba progresu feto iha setor moris nian hanesan politika, saude no edukasaun.  Dokumentu ikus ne'ebé koalia iha konferensia ne'ebé hanaran "Plataforma asaun" hateten: "Progresu feto no atu atinji igualidade entre feto no mane nudar problema direitu umanu no nudar kondisaun ba hetan justisa sosial no labele haree nudar problema feto mesak.

Tinan lima tuir mai, iha sesaun espesial ba 23husiAsembleia Jeral, "Feto iha tinan 2000: Igualidade Jeneru, Dezenvolvimentu no Dame ba Sekulu 21" haree fila fali progresu mundu ne'ebé halao tiha ona atu hetan objetivu ne'ebé deside iha konferensia Beijing. Konferensia ne'e tuir mai koñesidu ho konferensia "Beijing +5". Delegadu sira hetan progresu no mos obstaklu ne'ebé forte. Delegadu sira hetan akordu atu hahu konferensia tinan 1995.

No comments: