Grupu Haksesuk Kla'ak (Discussion Group)

Subscribe ba Kla'ak Online
Email:
Vizita grupu ne'e

13 March 2008

(LENO): Se Mak Sala, Kuandu Oan Feto Involve Iha Seksu Livre?

Almerio ALVAREZ

Mundo agora, laos ona iha mundo paraizu. Ema ne'ebe moris iha mundo paraizu, tenki moris iha morál, konxiensia, no tenki tau dignidade iha fatin ne'ebe aas. Maibe saida mak akontese ho seksu livre?

Iha tinan 2005 liu ba, Igreja Katolika husi Dioseze Dili no Baucau halao manifestasaun hodi eziji Estado atu aplika lei ida ba ema ne'ebe halao seksu livre tau nu'udar hahalok krimi. "Tenki iha lei ida ne'ebe defini lolos konaba praktika prostituisaun ho voluntariamente nu'udar hahalok krimi. Maibe lei mos tenki fo protesaun ba vitima ne'ebe ema obriga nia atu halo prostituisaun," hakerek deklarasun konjunta ne'ebe mak Igreja Katolika ho Governu halao iha Palacio das Cinzas Kaikoli Dili iha fulan Maiu 2005 liu ba.

Deklarasaun konjunta ne'e to'o agora sai deit hanesan dokumentus sagradu ne'ebe rai iha meja okos. Iha Realidade, ema barak mak sei involve aan iha pratika prostituisaun. 

Tacia (laos naran tebes) tuur mesamesak iha tasi ibun. Loron matan tuun ona. Nia tuur hodi imajina, wainhira los mak ninia telefónika iha ninia kalsa bolsu laran ne'e lian. Tuur iha tasi ibun, la'os vida foun ba timor oan ida ho naran Tacia ne'e. Timor oan sira seluk mos baibain mai tuur iha tasi ibun, hahu husi Lecidere, Palacio Governu, to'o iha Pantai Kelapa.

Wainhira governu seidauk aplika Estado de Sitio, ema barak (inklui feto sira ne'ebe halao vida nu'udar borboleta kalan) gosta pasa tempu tuur iha tasi ibun to'o rai kalan boot. Maibe depois Estado de Sitio komesa realiza iha fulan Fevereiu liu ba, ema barak tauk sai husi uma laran. "Keta halo ba para fali iha estasaun Polisia Distrital, Kaikoli nian," hateten Tacia ba kla'ak iha diskoteka ida iha Dili loron 8 Marsu liu ba.

Tacia oan feto boot ida ne'ebe halao vida hodi simu "bainaka" mane sira hahu iha idade 17. Kuandu ita refere ba iha Konvensaun Direitus Labarik (KDL), ema ne'ebe iha idade 18 mai kraik, ne'e sei tama ba iha kategoria labarik. KDL, ba Tacia laos materia siensia ida ke diak ne'ebe tenki halo debates.

Halao vida hodi simu "bainaka" mane iha tempu saida deit. Tacia halao vida prostituisaun tanba problema ekonomia ne'ebe familia infrenta. "Tuir lolos hau labele halao vida atu simu mane no halao vida seksu livre, maibe tanba hau nia familia la iha osan atu haree hau nia eskola, ne'e mak hau tama iha mundu ida hanesan ne'e," konta Tacia ba kla'ak iha bár  ida iha Dili laran.

Haree husi ninia oin no ninia hahalok, ema la nota katak Tacia, feto ida ne'ebe isin lotuk kulit mutin ne'e involve iha vida seksu livre. Nia nunka hatudu aan, vida saida mak nia halao. Kuandu ema ruma presiza nia, hein foti telefónika hodi kontakta direitamente ba ninia nomeru kontaktu ne'ebe mak iha.

Tacia mos konta liu tan ninia esperensia katak, la'os ema mane baibain mak kontaktu no "uza" nia. Ema ne'ebe mak presiza nia, ema kuaze servisu iha eskritóriu bobo'ot no koñesidu iha Dili laran. "Hau rasik nunka fo hau nia numeru kontaktu ba ema ruma, maibe tanba saida mak ema hatene hau nia nomeru kontaktu," kestiona Tacia, oan ba dahuluk husi ema nain walu ne'e.

Vida ne'ebe mak Tacia halao durante atu besik ona tinan hitu ne'e, familia inklui inanaman rasik mos la hatene. "Hau tauk, hateten ba hau nia familia sira konaba vida saida mak daudaun ne'e hau halao ne'e. Hau nia inan-aman kuandu rona, sira bele oho mate tiha hau ou karik sira bele duni sai tiha hau husi uma laran. tanba hau lakohi konsekuensia hirak ne'e mosu, entaun hau tenki taka ibun," tenik Tacia ho laran triste.

Halao vida iha area seksu livre, la'os Tacia deit mak hasoru. U.R.S (24), halao ona vida iha mundu prostituisaun wainhira nia husi Distritu mai hela iha Dili. Depois ramata tiha husi eskola ensino sekundaria iha ninia Distritu, iha tinan 2005 liu ba U.R.S mai Dili atu buka servisu iha restorante. U.R.S konsege servisu duni iha restaurante ida iha Fatuhada, maibe depois krizi akontese iha 2006, U.R.S lakon ona servisu.  U.R.S ninia maluk ida bolu nia atu ba servisu iha diskoteka ida iha sidade Dili. Wainhira servisu iha diskoteka, U.R.S tenki buka osan ho kapital boot, tanba osan ne'ebe nia hetan baibain, la to'o atu selu ninia alin sira nia eskola. "Hau senti la iha tan opsaun seluk mai hau, wainhira inan-aman eziji nafatin mai hau tenki haruka osan ba alin sira iha foho. Ho razaun ida ne'e mak hau hili dalan ida ne'ebe buka osan fasil," katak feto foinsae ne'e.

Halao vida iha mundu seksu livre, to'o agora U.R.S ninia familia nunka hatene. Hau espera, familia labele hatene dalan ne'ebe mak agora daudaun hau tuir ne'e. Hau hatene katak dalan ida ne'e taka hau nia futuru, maibe la iha tan dalan seluk ona mai hau," esplika U.R.S ba kla'ak iha diskoteka ida iha Dili laran.

Iha kalan ida U.R.S bele hetan osan to'o $ 100 (dolar atus ida). Osan hirak ne'ebe mak U.R.S hetan ne'e balun uza hodi selu uma ne'ebe daudaun ne'e nia hela ba. Osan balun U.R.S tenki haruka ba familia sira, tanba nia alin sira oras ne'e sei eskola hotu.

Idade ne'ebe hanesan U.R.S, M.I.F (20), An L.B (21), tinan tolu ona halao vida iha mundu free seks. Tuir lolos sira labele involve aan iha mundu seksu livre, maibe tanba ekonomia uma laran nunguranga, inan-aman la tau matan ba oan sira nia futuru, la iha tan dalan seluk no opsaun ba sira. Iha problema ida hanesan ne'e, ita atu tau todan ba se los? Agora la'os tempu ona, atu fo sala ba ema ida ka ema rua. Luta atu kontra seksu livru ne'e responsabilidade ema hotu-hotu nian. "Hau hanoin, ita la iha razaun ida ke forte atu fo sala ba labarik feto sira ne'ebe loron kalan tuur iha estrada publiku hodi halao vida ne'ebe tuir ema balun kontra ona moral," esplika Anselmo de Jesus (38) ba kla'ak iha ninia hela fatin iha Balide. 

"Nu'udar inan-aman, hau senti triste boot ida mai hau, wainhira hau rona katak joven barak mak lakon morál tanba tama iha mundu free seks," Imaculada Soares (47) ba kla'ak iha ninia hela fatin Bekora Sábadu foin lalais ne'e. Haree ba iha realidade ne'ebe akontese ba labarik feto balun, Imaculada husu inan-aman hotu-hotu atu tau matan ba oan sira hodi nune'e sira la monu iha tentasaun ruma.

No comments: