Fretilin Vizita Horta, Parlamento Aprova Rezolusaun Komisaun Inkeritu Internasional

zevonia VIEIRA

Hafoin rekupera tiha fizikamente husi estado koma tan enfrente operasaun sirurjika (pembedahan, red.) husi mediku sira, Prezidente Republika, Dr. Ramos Horta, hahu hetan vizita husi membru governu no líder politiku nasional no internasional. Entre vizitante sira ne'e, inklui mos lideransa Partidu Fretilin nian hanesan Sekretariu Jeral, Dr. Mari Alkatiri ho Membru CCF, Eng. Estanislau Aleixo da Silva.

Televizaun Timor-Leste, TVTL, nudar instituisaun media publiku la mensiona lia-fuan ida iha nia programa Telejornal kona ba vizita nebe Dr. Mari Alkatiri ho Eng. Estanislau da Silva halo ba Prezidente Ramos Horta iha Hospital Real, Darwin, maski vizita lideransa Fretilin nian ne'e halo iha loron ida de'it no tutuir malu ho vizita Prezidente Republika Interino, Fernando La Sama de Araújo, Ulun-Boot UNMIT nian, Dr. Athul Kare no Príncipe husi Koweit. Vizita lideransa Fretilin nian ne'e sai de'it iha komunikadu imprensa Prezidensial nebe media internasional no nasional, inklui Rádio Timor-Leste, fo sai.

Maski vizita nebe Dr. Mari Alkatiri ho Eng. Estanislau da Silva halo, nudar vizita husi "amigo ba amigo," hanesan Dr. Mari Alkatiri hateten iha Aeroportu Nicolau Lobato, iha 4 Marsu 2008, hafoin fila husi Darwin, importante atu notifika katak, vizita ne'e nudar vizita ofisial ba dala uluk husi lideransa partido ida nian husi Timor, desde Dr. Ramos Horta tama hospital.

Haktuir kona ba vizita ne'e, Mari Alkatiri, konsidera prosesu vizita ne'e la'o normal. "Ami hasoru malu besik minutu 45. Prezidente Horta hahu rekupera ho di'ak. Ha'u hein katak, ita nia Prezidente sei fila sedu mai Timor," Alkatiri haktuir.

Bainhira husu kona ba asunto sa ida mak nia diskuti ho Prezidente iha vizita ne'e, Sekretariu Jeral Fretilin ne'e hateten katak nia vizita ne'e nudar amigo. "Ha'u ba Darwin atu fo sosegu (ketenangan, red.) ba nia. Tan ne'e, ami nia ko'alia mos baibain de'it. La'os ba atu diskuti kona ba politika," Alkatiri dehan.

Maski ko'alia baibain de'it, lideransa Fretilin hato'o mos pozisaun Fretilin nian kona ba insidente 11/2. Katak Fretilin ejije formasaun Komisaun Inkeritu Internasional ida hodi investiga insidente trajiku ne'e. "Fretilin hakarak investigasaun nebe iha kredibilidade. Investigasaun nebe ema hotu fiar. La'os investigasaun nebe buka manipula lia los. Prezidente Horta mos konkorda ho investigasaun nebe kle'an no kredivel," Alkatiri esplika.

Tanba ne'e, Alkatiri ekspresa nia laran ksolok, bainhira rona katak Parlamento Nasional liu husi plenária extraordinária 3 Marsu 2008 foin lalais, aprova projecto rezolusaun 9/II/2008 kona ba investigasaun internasional ne'e. "Ha'u bele deskansa di'ak bainhira rona Parlamento aprova rezolusaun kona ba ejijensia ne'e. Tan ida ne'e mak pozisaun Fretilin nian," Alkatiri haktuir.

Projecto rezolusaun ne'e nudar proposta husi Bankada Fretilin ho Aliança Democrática, KOTA/PPT. Husi prosesu votasaun, projectu rezolusaun ne'e hetan votus a favor 33, kontra 17 no abstensaun 4.

Relasiona ho vizita nebe lideransa Fretilin halo ba Prezidente Ramos Horta, aktivista ONG Luta Hamutuk, Mericio Akara, konsidera hanesan hahalok baibain ida entre belun di'ak. "Ha'u hanoin la'os buat ida nebe aneh kona ba vizita ne'e. Vizita ne'e normal entre ema nebe sai belun di'ak ba malu. Sa tan, sira alem de nudar belun, sira mos hotu-hotu nudar fundador Fretilin," Akara fo razaun.

Akara hatutan tan katak ho vizita ne'e, Mari Alkatiri hatudu ezemplu nudar ema nebe iha sentimentu amizade no nasionalismu. "Maski sira nia hanoin politika dala ruma la hanesan, maibe diferensa hanoin ne'e la sobu sira nia relasaun nudar belun di'ak. Mos la haketak sira nudar jerasaun nebe hahu funu hasoru kolonialismu iha Timor," tenik Akara. Akara  refere diferensa hanoin ne'e ba desizaun Prezidente Ramos Horta nebe hatudu AMP atu forma governu. Desizaun nebe Fretilin kontinua rejeita to'o ohin loron. Fretilin kontinua konsidera governu AMP inkonstitusional. 

Ba kla'ak, Akara mos konsidera aprovasaun rezolusaun parlamentar kona ba formasaun komisaun inkeritu internasional ne'e nudar "inisiativa di'ak ida." Tuir Akara nia hanoin, desizaun parlamentar ne'e importante atu evita ita dun-malu tun-sa'e. "Durante ne'e ita sei dun-malu se los mak autor krize. Tan ne'e, pilar estado hotu tenke suporta no kolabora inisiativa ne'e. Ida ne'e pasu di'ak ida nebe sosiedade sivil mos suporta tebes atu deskobre buat balun nebe sei falun hela ho misteriu. Povu hotu, inklui Falintil-FDTL mos hein no ko'alia bebeik katak hakarak lia los," Akara afirma. 

Maibe, maski hetan aprovasaun husi maioria, mosu mos hanoin nebe kontra ejijensia ba komisaun inkeritu internasional ne'e. Hanoin kontra ne'e mai husi Deputado Natalino dos Santos, husi Bankada CNRT.

Bainhira dadalia ho jornalista kla'ak, Natalino hateten katak nia razaun atu kontra proposta ne'e tanba nudar membru Parlamentu nia direito demokratiku.  "Ha'u nian razaun kontra hanoin ne'e, tanba Timor-Leste ne'e nasaun independente no soberano ida. Tuir konstituisaun, ita iha instituisaun nebe bele responsabiliza kona kazu sira hanesan insidente 11/2 ne'e. Insidente 11/2 ne'e kazu krime. Procurador Geral mak iha kompetensia no direito, tuir konstituisaun, atu halo investigasaun ba prosesu kriminal," Natalino afirma.

Natalino kestiona tanba sa mak ita lakohi fiar ita nia Procurador Geral atu halo investigasaun, maibe ita hakarak bolu fali ema seluk. Razaun seluk nebe sai baze ba pozisaun Natalino nian mak esperiensia investigasaun Komisaun Inkeritu Internasional ba krize 2006 nebe tuir nia hanoin la iha rezultadu.

"Hau kontra tanba iha 2006, ita rasik bolu tiha KII mai halo investigasaun ba kazu 2006 maibe ninian solusaun ikus la iha rezultadu. Ema balun ba duni justisa maibe la tuir rekomendasaun komisaun internasional nian. Ho razaun ne'e mak hau nudar Timor oan iha prinsipiu hakarak fo fiar ba Timor oan rasik atu bele rezolve nian problema," tenik Natalino.