Grupu Haksesuk Kla'ak (Discussion Group)

Subscribe ba Kla'ak Online
Email:
Vizita grupu ne'e

08 April 2008

Knar Kultura ba Nasaun Foun Timor Leste

Jose 'Josh' Trindade
Kultura, iha antropolojia katak, banate/dalan husi klalaok (tingkah laku/behaviour) no hanoin (thinking) nebe ema moris iha grupu sosial ida aprende, kria no fahe ba malu. Ho kultura ita bele haree diferensia entre grupu humanu ida ho seluk. Kultura mos haketak ita ema ho animal. Kultura ema nian ida inklui sira nia fiar, sira nia regulamentu ba hahalok, lingua, ritual, arte, teknolojia, hatais, relijiaun, no sistema ekonomia no politika.

Antropolojia nain sira baibain uza termu kultura hodi refere ba sosiadade ka grupu ida nebe barak ka ema hotu nebe moris no hanoin ho dalan nebe hanesan. Nune'e mos, grupu ema sira nebe iha kultura nebe hanesan, partikularmente, iha regulamentu kona ba moris nebe hanesan no iha organizasaun sosial basiku nebe hanesan sei forma sosiadade.

Kultura hanesan aspeitu importante ida iha istudu antropolojia. Kultura iha karakteristik nebe oin-oin, hanesan:

  1. Kultura hanesan simbol - dalan abstrak hodi refere ba buat ruma no hodi komprende ideias, objetu, sentimentu (feeling), ou hahalok. Abilidade hodi halo komunikasaun ba simbol mak lingua.
  2. Kultura hanesan buat ida ita fahe ba malu - Ema nebe moris iha sosiedade hanesan fahe hahalok no hanoin nebe hanesan kulturalmente.
  3. Kultura hanesan buat ida ita aprende - Ema ida-idak tenki aprende sira nia kultura.
  4. Kultura hanesan adaptivu - Ema uja kultura flexivelmente hodi adapta an ba mudansa natureza iha sira nia sorsorin.

Kultura Timor Nebe sei Forte to'o Agora
Tuir mai hau sei koalia kona ba kultura Timor nebe sei forte to'o agora. Primeiru hau hakarak hare kona ba ita nia UMA LULIK. Tamba sa mak Uma Lulik, tamba Tuir hau nia hare'e, uma lulik mak hanesan simbol aas liu ba Kultura Timor nian. Uma Lulik hanesan sentru kultura ba ita Timor oan.

Saida mak Uma Lulik?
Uma Lulik ka Uma Lisan, hanesan uma ida nebe konsidera sagradu ba Timor oan hotu-hotu. Uma Lulik ne'e ita hetan tutan husi visi avo sira iha tempu uluk liu ba. Uma Lulik mos hanesan fatin ida nebe ita halo ceremonia ka ritual sagradu sira iha laran. Sasan sira nebe ita konsidera lulik sei rai iha uma lulik nia laran. Nune'e Uma Lulik ida-idak iha valor nebe aas tebes ba Timor oan sira nia moris. Ho Uma Lulik, relasaun entre ema individual, familia, ka knua sira sei hametin. Iha Uma Lulik nia laran, ita sei fiar malu, respeitu malu, hanai malu no kuinhese malu diak liu tan.

Wainhira ita laiha Uma Lulik, nudar Timor oan, ita sei namlele. Ita laiha abut ida nebe metin. Ita la fiar malu no la respeitu malu. Nune'e wanhira laiha uma lulik, Timor Oan sira sei moris hanesan animal fuik ida, sei laiha respeitu malu, lafiar malu, no konflitu sei mosu bebeik, ita moris la hakmatek, hafuu malu hanesan busa ho laho.

Ho Uma Lulik, ita sei kuinhese Bandu, lei no ordem nebe ita nia visi avo sira rai hela ba ita. Sosiedade ida-idak nebe moris hamutuk iha uma lulik bo'ot ida nia okos, sei iha sira nia Bandu rasik. Ho bandu ida ne'e, sira sei respeitu malu, hanai malu, iha relasaun diak ba malu no iha unidade ba malu nebe metin.

Hodi ita nia Uma Lulik, ita hatene ita ne'e husi nebe. Ita nia visi avo sira mai husi nebe, I ita husi fatin nebe. Nune'e ita nia Uma Lulik, tradisinalmente fo identidade ida nebe klaru ba ita ida-idak nudar Timor oan. Wainhira ita nia identidade klaru ona, ita hatene ona mai husi uma lulik ida nebe, ida ne'e sei fo fiar aan makas mai ita nudar ema kriatura ida. Fiar aan ida ne'e, sei ajuda ita atu halo relasaun diak ho ema seluk, tanba ita hatene ita nia hun no abut mai husi nebe.

Uma Lulik mos determina ema ida-idak nia status iha sosiadade, nune'e ema, familia ka knua ida-idak sei hatene sira nia knar iha komunidade nia laran. Status ida ne'e baseia ba hirarkia nebe avo beiala sira determina ona iha tempu uluk.

Dala barak ita lahetene katak, Uma Lulik mos iha ninia strutura nebe kalru tebes. Sosiadade nebe moris hamutuk iha uma lulik ida sei fahe sira nia puder tuir tradisaun ida-idak ninia. Geralmente, sosiadade iha uma sei fahe sira nia poder ba oin tolu. Iha poder Politika, Poder Ritual no Poder Judisial. Poder ida-idak sei iha ninia uma lulik rasik.

Iha strutura Uma Lulik, ema kuinhese uma Lulik ki'ik no Uma Lulik Bo'ot ka Uma Lulik central. Uma Lulik ki'ik sira sei hamutuk iha uma lulik Bo'ot nia okos.

Uma Lulik Bo'ot sira ne'e sei kaer poder politika hodi ukun rai no povu, no poder ne'e Liurai sira mak kaer. Iha tempu avo beiala sira nian, liurai sira ukun rai no povu ho buat ida sira bolu naran ROTA. Rota mak simboliza leijitimidade politika nian. Hodi ROTA, povu sira sei rona no respeitu malu. Rota nudar sasan lulik importnte ida nebe rai iha Uma Lulik.

Iha tempu protuguesa nia ukun, Portuguesa sira mos kria Rota foun ida, no sira fahe Rota foun ne'e ba Uma Lulik bo'ot sira nebe namkari lemorai iha rai klaran. Objetivu Portuguesa nia hodi fahe sira nia Rota rasik no fahe ba Liurai sira, atu nune'e Liurai sira labele revolta kontra protuguesa nia ukun. Entaun Portuguesa sira iha tempu neba, rekuinese importansia kultura Timor nian, no manipula buat ida ne'e, ba sira nia interese, sira nia ukun.

Iha tempu ukun aan ne'e, komunidade Timor tomak hari'i fila fali ona sira nia uma lulik sira nebe hetan sunu no estraga iha tempu Indonesia nian no iha '99.

Ida ne'e hatudu katak, mesmu Governu, ONG, UNO no Donor sira, la rekuinese importansia Uma Lulik ba Timor oan sira, maibe Timor oan sira rasik hatene no sei halo tuir pratika hirak nebe avo beila sira rai hela ba sira.

Hakerek nain,
Analizador Kultura Timor.
Artigu ne’e sei kontinua ba edisaun tuir mai.

2 comments:

Anonymous said...

Ou, finalmente iha ema timor ruma nebe hakerek konaba kultura timor nian. Hau konkorda ho ita bot nia ideas. Maibe hau la dun seguro se ita boot nia opiniao nee objetivo. Uma lulik timor nian nee barak. Ita la hatene los uma lulik ida nebe nian mak sai uma lulik timor leste nian. Uma lulik ida proprio ba ema grupo ida nian. Hau mos halo parte ba uma lulik ida. Hau la sente ida ho ema nebe halo parte ba uma lulik seluk. Nee primeiro. Segundo, ita boot koalia konaba uma lulik mak halo ita hatene ita nia origine (asal-usul). Ita timor oan nee mai housi nebe? nee perguntas exietensial ida nebe ita houtu hakarak hatene. Hau contente rona ita katak sei continua hakerek iha edisaun tuir mai ... hau mos hakarak halo parte iha esforso ida nee. ciao

mcosta said...

Hau kontente no hakarak participa hodi contribui hau nia hanoin iha jornal ida nee.
obrigado