Grupu Haksesuk Kla'ak (Discussion Group)

Subscribe ba Kla'ak Online
Email:
Vizita grupu ne'e

01 May 2008

Jose Brandão: "Tinan ne'e….kobertura ba 80 %, 3G, telefone publiku, internet ba eskola…."

Foin lalais Ministra Finansas Emilia Pires hasai deklarasaun katak fo prazu fulan 6 ba Timor Telecom atu hadia jestaun. Atu bele hatene liu tan signifikansia prazu fulan 6 ba Timor Telecom, Nuno Rodriguez Tchailoro dadalia ho Administrador Delegado Jose Brandão iha nia servisu fatin (11/4) atu hatene liu tan mos planu Timor Telecom ba oin. Kla'ak rasik koko atu intervista Ministra Finansas no Ministru Infrastutura maibe too dadalia ne'e hatun, ministru nain rua seidauk fo resposta atu koalia ho kla'ak too edisaun ne'e publika. Saida mak Timor Telecom sei halao iha tinan ne'e?

Ita bele esplika oinsa Timor Telcom hahu opera iha Timor-Leste?
Timor Telecom atua iha Timor-Leste bazeia ba kontratu konsesaun entre Timor Telecom no Governu. Kontratu ne'e halao liu hosi konkursu internasional ne'ebé kompetitivu, inisia ho administrasaun UNTAET no remata primeiru governu konstitusional. Kompetitivu signifika kompania ne'ebé deit mak hakarak tuir bele deit. Ikus liu, Timor Telecom mak aprezenta presu diak liu, kualidade diak no kondisaun diak liu. Tamba ne'e governu halo kontratu konsesaun.

Timor Telecom halao tuir obrigasaun iha konsesaun. Iha buat barak ne'ebé lao diak liu fali ho kontratu ne'ebé iha, hanesan kobertura telemovel atinji 68 % populasaun. Iha termu presu inferior kompara fali ho kontratu ne'ebé iha, ne'e hatudu katak Timor Telecom nunka hasae presu durante halao nia knaar. Desde 2003, Timor Telecom mantein presu, iha kazu balun hanesan xamada internasional, presu agora tun tiha ona. Ida ne'e nudar ezemplu importante balun hosi atividade.

Oinsa dezenvolvimentu rekursu umanu iha Timor-Leste?
Timor Telecom iha politika formasaun ba ema. Iha loron independensia bainhira hahu pratikamente laiha ema espesializada iha Timor Telecom, ita bele dehan uituan liu. Ami presiza halo formasaun, ami iha relasaun diak ho universidade sira. Ami rekruta no halo formasaun, too agora ami halo tiha formasaun ona 8000 horas. Formasaun iha Timor Leste no mos iha rai liur.

Foin dadaun ministra Finansas fo prazu fulan 6 atu hadiak jestaun, ida ne'e signifika saida ba Timor Telecom?
Timor Telecom la asina kontratu ho governu, Timor Telecom asina kontratu ho estadu Republika Demokratika Timor Leste, Timor Telecom ho estadu. Timor Telecom halao kontratu iha ambitu ne'e, buka kumpre saida mak iha kontratu ne'e. Too ohin Timor Telecom halo liu fali buat ne'ebé iha kontratu. Ami seidauk hetan notifikasaun katak Timor Telecom la kumpre nia kontratu ka halo liu buat ne'ebé kontratu hateten. Asionista sira hetan informasaun diak saida mak empreza halo, inklui estadu. Deklarasaun iha jornal, ami sei la halo komentariu barak. Tamba ami hatene didiak saida mak atu refere. Prazu fulan ne'e halo ami no asionista sira hakfodak, agora presiza haree fila fali jestaun.

Governu reprezenta estadu, estadu rasik nudar asosionista ho 20 %?
Estadu hetan informasaun hosi empreza, fulan-fulan asosionista sira hetan informasaun hosi empreza. Hetan informasaun tinan-tinan ba relatoriu no kontas, asosionista sira hetan informasaun planu estratejiku. Iha asembleia jeral atu bele hadia liu tan, iha buat balun presiza koriji, Timor Telecom nakloke atu hadia an. Simu kritika hotu-hotu atu hadia servisu.

Ministra Finansas halo kritika katak Timor Telecom benefisia deit grupu kiik oan maibe laos ema barak?
Timor Telecom iha kontratu ho governu, obrigasaun Timor-Telecom iha kontratu ne'e nia laran. Kontratu ne'e proposta hosi estadu no asina kontratu ne'e. Ba ami, kontratu ne'e mak dalan, maibe se estadu iha buat ruma foun, nudar asosionista, estadu bele liu hosi asemblei jeral hodi fo hanoin hodi hadia liu tan Timor Telecom.

Governu ne'e agora hakarak loke Timor-Leste nudar destinu importante ida ba investimentu estranjeiru se haree hosi lei tributaria foun, karik se laiha kontratu hanesan ne'e tan ba Timor Telecom?
Kuandu ita koalia investimentu estranjeiru, Timor Telecom nudar investor mayor iha Timor Leste agora, hases tiha area petroliferu nian. Timor Telecom investe $ miliaun 31 ida ne'e reprezenta liu 1/3 hosi investimentu iha nasaun ne'e. Ida ne'e signifikativu tebes. Timor Telecom hodi tiha investimentu estranjeiru nian iha rai ne'e too ohin loron. Investor sira seluk ne'ebé atu investe iha dalan, eletrisidade seidauk mosu mai. Timor Telecom mosu iha tempu difisil bainhira ema lakohi atu investe iha Timor. Timor-Leste ema barak dehan la viavel, Timor Telecom mai no investe hodi kumpri nia planu, servisu ho estadu. Klaru katak estadu governa hosi governu. Governu bele altera nia politika. Timor Telecom seidauk hetan notifikasaun ida katak halo alterasaun.

Saida mak Timor Telecom sei halo, bainhira governu hakarak hapara tiha kontratu ne'e?
Ami la hatene se ida ne'e sei akontese ka lae, hasai tiha buat ne'ebé iha jornal, ami laiha informasaun ida. Maneira diak atu halo relasaun entre estadu ho empreza laos liu hosi jornal. Se iha buat ruma balun muda koalia hamutuk. Ami presiza fo sai buat ne'ebé governu hatene atu analiza didiak saida mak iha ba kontratu ne'e.

Nudar nasaun foun hanesan Timor, difikuldade saida mak Timor-Telecom hasoru?
Timor laos nasaun fasil atu servisu. Primeiru, merkadu kiik liu. Merkadu kiik ho sentidu rua: populasaun uituan no kapasidade atu sosa mos kiik. Timor-Leste sei sai nudar nasaun ida kiak liu iha mundu no tuir relatoriu banku mundial katak 40 % moris iha mukit laran. Timor-Leste mos iha problema ho rekursu umanu ne'ebé espesilizadu no ita iha problema ho falta seguransa. Iha problema ho seguransa ba infrasturuta telekomunikasaun. Ezemplu deit iha tinan 2006, Timor Telecom lakon fiu liu km 60. Laiha ema ne'ebé akuzadu, laiha rezultadu ba ne'e. Problema seluk mak difikuldade ba enerjia eletrika. Timor Telecom tenki produz rasik enerjia iha distritu 13, Timor Telecom iha jeradores liu 40. Problema seluk mak fiskal, impostu as liu. Ezemplu tasa faan nian 8 %, kartaun $ 10, tasa $1.2 laos ba Timor Telecom maibe ba estadu. Hein katak ho lei tributaria foun, buat ne'e sei ultrapasadu tiha. Problema mos konaba frekwensia. Maibe buat hotu ita tenki servisu nafatin hodi ultrapasa.

Koalia konaba folin Timor Telecom kompara ho nasaun sira seluk Timor Telecom iha klaran (la karun liu mos la baratu liu), Tuir estudu Banku Mundial katak folin Timor Telecom baratu liu nasaun 6 iha rejiaun pasifiku. Ne'ebe la los bainhira dehan katak Timor Telecom karun liu iha mundu. Estudu ne'e laos Timor Telecom mak halo, maibe Banku Mundial ba Ausaid.

Hanoin katak ho tasa ne'ebé hatun, investimentu ne'ebe ami halao dadaun, hadiak ami nia servisu ami bele dehan katak ami sei hatun presu.

Produtu foun saida mak Timor Telecom sei halao ba oin iha tinan ne'e?
Timor Telecom investe tiha ona $ miliaun 31, ami nia planu iha tinan tolu, tinan ne'e nia rohan sei investe tan $ miliaun 19. Total investimentu ba tinan tolu sei hamutuk $ miliaun 49. Se iha buat barak ami halao iha tinan ne'e: aumenta kobertura sei too 80 % ba servisu movel nian; 80 % populasaun, introdusaun internet banda larga atu aumenta rapidez ba asesu, introdusaun ba terseira jerasaun (3G) ho 3G bele halo xamada video conference, xamada multimedia, sei bele iha internet hosi telemovel hosi laptop iha fatin ne'ebé deit mak iha servisu. Ami sei halo instalasaun telefone publiku iha sidade mos iha aldeia, sei halo edifisiu telekomunikasaun foun iha distritu, iha tinan ne'e sei loke iha Manatuto, Lospalos, Aileu no Likisa. Ami aumenta roaming ho nasaun seluk, hadia komunikasaun ho Indonesia tamba durante ne'e kualidade la diak, internet ba eskola, ami sei halo pilotazen ba eskola 11 iha Timor. Ida ne'e projetu prinsipal iha tinan ne'e. Total too 2010, sei investi liu $18 miliaun.

No comments: